Kərimov Tofiq Mirzə oglu

 

237 

(1587-1629).  (Ləqəbi  “Böyük”.    27  yanvar  1571-ci  ildə  Heratda 

(Əfqanstan. Tarixi ədəbiyyatda NiĢapurda adlanmıĢdır...) da doğul-

muĢ,  19  yanvar  1629-cu  ildə  ƏĢrəf  Ģəhərində  58  yaĢında  vəfat  et-

miĢ,  Mazandaranda  dəfn  olunmuĢdur)  tərəfindən  7  əsas    qızılbaĢ 

elindən  təĢkil  edilmiĢ  türk tayfasıdır.  Əmir Teymur (1336-1405) 

14-cü yüzillikdə ġahsevənləri  Azərbaycanda  məskunlaĢdırmıĢdı. 

ġahsevənlər Ərdəbil və MeĢkin qoluna bölünür. MeĢkin qolu  

köçəri, Ərdəbil  qolu  isə  oturaqdır.  ġahsevən  eli  bütün oymaqları 

ilə  br  yerdə  76.500  nəfərdir...Ərdəbil  ətrafında  Savalan  dağının 

Ģimal yaylaqlarına köçürlər. Muğanda qıĢlayırlar. ġahsevənlər Azər-

baycanın  siyasi  həyatında mühüm rol oynamıĢlar.  

Tarixçi alim, mərhum Hüseyn Dəlili yazır: ”ġahsevənlər etno-

qrafik  qrupdur.  Cənubi  Azərbaycanın  Ģimal-Ģərqində,  Savalan  dağı 

və  Qarasu  çayı  ərazisində  (hövzəsində),  qisməndə  Quzey  (ġimali) 

Aazərbaycanın  cənubunda    məskunlaĢmıĢdılar.  Birinci  ġah  Abbas 

Cənnəti-Məkan  16-17-ci  əsrlərdə  Azərbaycanın  güclü  tayfa  baĢ-

çılarının mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq cəhdlərinin qaĢısını almaq 

və  öz  hakimiyyətini  gücləndirmək  məqsədilə  bəzi  tayfaları  (əfĢar, 

qacar,  zülqədər,  təkəli,  bəydili,  quzatlı    və  s.)  öz  tərəfinə  çəkərək 

“ġahsevən” adlı xüsusi Ģah qvardiyası  yaratmıĢdı.  Səfəvilər dövlə-

tinin  əsas  hərbi  qüvvəsinə  çevrilən  ġahsevənlilər  sonralar  Azər-

baycanın siyasi həyatında mühüm rol oynamıĢlar. 

 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında yazılmıĢdır: 

 ”...  Ərdəbil,  Mugan,  Qəzvin  və  s.  ərazilərdə  ġahsevənlilərə 

xeyli  torpaq  sahələri  bağıĢlanmıĢdı...19-cu  əsrin  sonunda  ġahsevən-

lilərin əksəriyyəti oturaq həyata keçmiĢdi. Onlar maldarlıq, toxuculuq  

və    qismən    əkinçiliklə  məĢğul  olurdular.  ġahsevənlər  onlarca  tirə, 

oymağ, tayfa və qoldan (quzatlılar, inanlılar, canıyarlılar,  əliyarlılar, 

qocabəylilər, bəydililər, xələfli, quzanlı, dursunxocalılar, məstalıbəy-

lilər,  zərgərlər,  əlihəsənlilər,  canıyarlılar,  qocabəylilər,  rzabəylilər, 

poladlılar,  alarlar,  qarahəsənlilər,  talıĢmikayıllılar,  novruzbəylilər, 

preyvatlılar, qaraqasımlılar və  baĢqaları) ibarətdirlər. 1983-cü il mə-

lumatına görə ġahsevənlərin sayı 250 min nəfər idi. ”ġahsevəni” saz 

havası  da  ġahsevənlilərlə  əlaqədar  yaranmıĢdır.  Ona  “DöĢəmə  Ko-

roğlu”  da  deyilir.  ”ġahsevəni”nin  poetik  mətni  gəraylıdır...  ”ġahse-

vəni” Ģah pərdə  və ya  “Misri”  kökündə  ifa  olunur. 

---

 

238 

ġahsevənlərin ġimali Azərbaycana ilkin axını 18-ci əsrin axırı 

-  19-cu  əsrin  əvvəllərində  baĢ  vermiĢdir...1813-cü  ildən  1872-ci 

ilədək    ġimali    Azərbaycana    gəlmiĢ  ġahsevən  alaçıqlarının  sayı 

12,5 minə çatırdı. 1870-ci il məlumatına görə, Bakı quberniyasında 

xırdapay, xələfli və muğanlı ailələrinin sayı (300 ailə), poladlı (300 

ailə),  xumusta  poladlısı  (150  ailə),  talıĢ-mikayıllı  (400  ailə),  qoca-

bəyli    (200 ailə),  novruzalıbəyli (100 ailə  (quzanlı (60 ailə),  seyid-

lər,  əlibabalı,  dəmirçi,  qaraqasımlı  və  bu  kimi  onlarca  ġahsevən 

yarımköçəri  icmaları  yaĢayırdı.  1880-1885-ci  illərdə  çar  hökuməti  

ġahsevənlilərin  böyük  bir hssəsini icazəsiz yaĢadıqlarına görə geri-

yə - Ġrana qaytarmıĢdı. Azərbaycanda qalan, əsasən Beyləqanda ya-

Ģayan ġahsevənlilər isə baĢlıca olaraq 3 hissəyə ayrılırdılar: 1. Hü-

seynli,  Kərimili,  Əliyarlı  2.  Çovğunlu,  Callar,  Korlar,  Keçəllər 

(Beyləqan  rayonu,  Ġkinci  ġahsevən  kəndi)  3.  Tağıbəyli,  HacıkiĢili, 

Ġsgəndərli.  Bunlar  əsas  etbarı  ilə  Arazboyu  yerlərdə,  indiki  Beylə-

qan  ərazisində  Birinci  və  Ġkinci  ġahsevən  kəndlərində  yaĢayırdılar 

və  indidə  yaĢamaqdadırlar  (Birinci  ġahsevən  kəndində  10-dan 

yuxarı  tirə,  nəsil,  qol,  o  cümlədən,  Ġnanlı  (böyük  inanlı  və  kiçik 

inanlı), Qarahəsənli, Preyvatlı (Qocabəyli)-Əliyarlı (Əliyar Ġbrahim 

oğlu  Preyvatlı  –  ġahsevən  1831-ci  ildə  doğulmuĢdu,  Preyvatlı 

Arazın o tayında kənddir. 1835-ci ildə ġahsevən elinin bir hissəsi, o 

cümlədən Ġbrahim kiĢi Arazın bu tayına Qarabağa köçüb, CavanĢir-

Dizaq  mahalının  (indiki  Fizuli  rayonu)  Oltan  adlı  sahəsində 

məskunlaĢmıĢdı.  Əliyar  obanın  ağsaqqallarından  idi.  Söz-söhbəti  

ilə  qan  yatırırdı. Onun Fəti, Həzi, AlıĢ,  Firidun, Teymir, Heydər, 

Əsəd,  MəmiĢ...  adlı  oğlanları  vardı...  Əliyar  ġahsevən    Süleyman  

Əliyarlı, Qaçay    Əliyarlı, Arif   Əliyarlı,  Ġltifat  Əliyarlı kimi  tanın-

mıĢ Ģəxslərin babasıdır. Tağıbəylı, Sadıxlı, Kərimli, Əhmədli, Qıçı-

lar,  Hüsnlü-Qəhrəmanlı,  HacıkiĢili,  Ġsgəndərli,  Həzili  (Onikilər)  ti-

rələri və onların törəmələri yaĢamaqdadırlar... 

Arazboyu  Ģahsevənlilər  (Birinci  və Ġkinci ġahsevən kəndinin  

camaatı)  1835-ci  ildə  Ərdəbildən  və  Cənubi  Azərbaycanın  digər 

yerlərindən əvvəlcə indiki Füzuli rayonuna -“Oltan yeri” deyilən boĢ 

əraiyə - Horadizlə  Kürdlər  kəndi  arasaına köçmüĢlər... (”Kürd” qə-

dim fars  dilində  ”kərd”  sözündən  olub,  ”mərd”,  ”qoçaq”,  ”bahadır”, 

”pəhləvan” deməkdir. Kürdlər irandilli tayfalardandır... Füzuli rayo-

---

 

239 

nunda hazırdada Kürdlər kəndi vardır). Birinci ġahsevən kəndinin ca-

maatı Arazboyundan indiki yaĢayıĢ yerinə 1930-cu ildə köçmüĢdür... 

... 1839-cu ildən etibarən ġahsevənliləri elbəyilər idarə etməyə 

baĢlamıĢdılar.  Azərbaycanın  Rusiyaya  birləĢdirilməsinə  qədər 

Muğan düzü TalıĢ xanlığına (1747-1825) daxil idi. Xanlıq buradakı 

qıĢ  otlaq  sahələrindən  istifadə  müqabilində  ġahsevənlərdən  “çöp-

baĢı”  deyilən  vergi  alırdı.  Xanlığın  Rusiyaya  birləĢdirilməsindən 

(1828) sonra burada ilk dəfə olaraq ġahsevənlərin bir hissəsi Yeddi-

oymaq kəndinin əsasını qoymuĢdu. Qalanları isə öz tərəkəmə tərzini 

savam etdirməkdə idilər. 

 Azərbaycanda  rayonlaĢmanın  baĢlandığı  illərdə  (1929-1930) 

Beyləqan  ərazisi  Qarabağ  və  Salyan  mahallarının  tərkibinə  daxil 

edilmiĢdi.  1868-1917-ci  illərdə  Beyləqan  Bakı  quberniyasının  Ca-

vad  qəzasının, Yelizavetpol (Gəncə)  quberniyasının  ġuĢa qəzası-

nın    və  Cəbrayıl  qəzasının  (1883-cü  ildən)  tərkibində  olmuĢdu. 

AXC dövründə Beyləqan ərazisinin bir hissəsi Bakı quberniyasının 

Cavad  qəzasının,  digər  hissəsi  isə  Gəncə  quberniyasının  Cəbrayıl 

(Karyagin) və ġuĢa qəzalarının tərkibində idi. 

ġahsevənlər  Muğanda  və Azərbaycanın  baĢqa yerlərində də 

məskunlaĢmıĢdılar.  Respublikada  Beyləqanla  yanaĢı,  Ağcabədidə 

(ġahsevən kəndi və bu kənddən törəmə Təzəkənd adlanan ġahsevən 

kəndi var. Həmin  kəndlərin camaatının doxsan beĢ faizi Ģahsevən-

lilərin  Əlihəsənli  qolundan  ibarətdir),  Kürdəmirdə,    Ağsuda,  Gən-

cədə də ġahsevən adlı toponimlər, yaĢayıĢ   yerləri və əslən  ġahse-

vənlərdən    olan    çoxlu    tirə,  qol  və  nəsil  vardır.  (Məsələn,  Biləsu-

varda Canıyarlar nəsili və s. Əsilli-köklü Canıyarlar  nəsli  otuzuncu  

illərin  repressiyası  dönəmində  dəhĢətli təqiblərə və faciələrə mə-

ruz  qalmıĢdır.  Qazaxıstanın  Cambul  Vilayətinin  Merke  rayonuna 

sürgün edilmiĢ Canıyarlar nəslundən 36 nəfər repressiyanın qurbanı 

olmuĢdur...  Canıyarlı-ġahsevən    nəslindən    görkəmli    Ģəxsiyyətlər  

və xadimlər çıxmıĢdır... (Bax: Yəhya Yusif Canıyar. ”Turan Müba-

rizi”,  Bakı, 2011,  ”Ozan”  nəĢriyyatı, səh.232-268). 

---