Kərimov Tofiq Mirzə oglu

 

297 

nacağını zənn edən Azərbaycan hğkuməti özünə paytaxt tapa bilmə-

yən  daĢnak  Ermənistanı  Respublikasına  qədim  türk  yurdu  Ġrəvanı 

güzəĢtə getmiĢdi. Bu, ciddi səhv idi və ermənilər ĢirnikləĢərək, ərazi 

iddialarını davam etdirirdilər... 

1918-ci  il  iyulun  22-də  Qarabağın  dağlıq  hissəsindədəki 

ermənilər  “müstəqil”  olmaq  cəhdi  göstərərək,  xalqımızın  qatı  düĢ-

məni,  Türkiyədən  qulağı  kəsilməklə  qovulmuĢ  general  Andronik 

Ozanyan  (general  rütbəsini  ona  türkləri  sataraq  rus  ordusuna  tərəf 

keçdiyi üçün Rusiya vermiĢdi) həmin qiyamçılara kömək məqsədilə 

silahsız  azərbaycanlılara  qarĢı  qırğınlar  törədərək  Zəngəzurdan  

ġuĢa  qəzasına  keçmiĢdi.  Odur  ki,  Zəngəzur  qəzasının  mərkəzi 

Gorusdan  Qubadlının  Dondarlı  kəndinə  köçürülmüĢdü.  Andronik 

isə  Gorusu  tutaraq  azərbaycanlılara  qarĢı  soyqrımını  davam 

etdirirdi...  Belə  Ģəraitdə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  daxili 

iĢlər  naziri  X.Xasməmmədov  Azərbaycan  hökumətinə  məruzə 

təqdim  edərək,  Qarabağda  müvəqqəti  general-qubernatorluq  yara-

dılması təklifiylə çıxıĢ etdi. Təklif qəbul olundu və 1919-cu il yan-

varın 13-də Gəncə quberniyasından ayrılmaqla ġuĢa, CavanĢir, Cəb-

rayıl  və  Zəngəzur  qəzaları  əsasında  Qarabağ  General-Quberna-

torluğunun təsis edilməsi haqqında qərar çıxardı. 

1919-cu  il  yanvarın  15-də  Azərbaycan  hökumətinin  növbəti 

iclası oldu. Ġclasda daxili iĢlər naziri X. Xasməmmədovun Qarabağ-

dakı  vəziyyətə  dair  məruzəsi  dinlənildi.  ”Azərbaycan  hökumətinin 

qərarlar”  jurnalından  aydın  olur  ki,  həmin  iclasda  razılaĢdırılmıĢdı 

ki,  məruzədə  göstərilən  hüquq  və  vəzifələrlə  müvəqqəti  general-

qubernator  vəzifəsi  təsis  olunsun.  DĠN-ə  tapĢırılsınki,  hökumətin 

növbəti iclasınadək general-qubernator vəzifəsinə namizəd göstərsin 

və  onun  sərəncamına  nə  qədər  məbləğdə  vəsait  buraxılmasının 

zəruriliyi  barədə  öz  mülahizələrini  təqdim  etsin.  Məruzədə  adları 

çəkilən dörd qəzadan ibarət vahid müvəqqəti general-qubernatorlu-

ğun  zəruriliyi  hüquqi  əsaslar,  dəlillərlə  və  real  situasiyaya  əsasən 

izah  olunmuĢdu.  Məruzədə  həmçinin  general-qubernatorun  dəqiq  

və  konkret  vəzifələri  də  müəyyənləĢdirilmiĢdi.  Buraya  erməni 

separatçı hərəkatına qarĢı mübarizə və onun tamamilə ləğv edilməsi, 

yuxarıda  göstərilən  qəzalarda  qəti  qayda-qanun  yaradılması,  yerli 

hakimiyyətin  təĢkili,  qaçqınların  ərzaqla  təchiz  olunması,  onlara 

---

 

298 

köməklik  göstərilməsi  və  əvvəlki  yaĢayıĢ  yerlərinə  qaytarılması 

daxil  idi.  Bu  iĢlərin  həyata  keçirilməsi  məqsədilə  general-

qubernatorun  yanında  ona  kömək  üçün  Xosrov  bəyin  sədrliyi  ilə 

xüsusi  ġura  yaradılması  nəzərdə  tutulmuĢdu.  ġuranın  tərkibinə 

hərbi,  ərzaq,  himayəçilik  və  səhiyyə  nazirliklərinin  məĢvərətçi  səsi 

olan nümayəndələri daxil olmalı idi. 

 Azərbaycan  hökumətinin  15  yanvar  1919-cu  il  tarixli  icla-

sında  Qarabağın  general-qubenatoru  vəzifəsinə  namizəd  də  təklif 

olunmuĢdu.  Daxili  iĢlər  naziri  X.  Xasməmmədov  tərəfindən  irəli 

sürülmüĢ namizəd Bakının polismeysteri və qradonaçalniki (quber-

nator  hüququna  bərabər  vəzifə,Ģəhər  rəisliyi  idi)  vəzifələrində 

çalıĢmıĢ  Quda  Əliyeviç  Qudiyevi  (bəzi  ədəbiyyatda  Puda,  Qud 

yazılıb.Quda düzdür) Daxili ĠĢlər Nazirliyi təcrübəli, hərbi xidmətin 

müxtəlif  pillələrini  bit-bir  keçmiĢ  məmur  kimi  xarakterizə  edərək, 

namizədliyini müdafiə edirdi. Lakin Q. Qudiyevin yeganə və həmdə 

əsas çatıĢmayan cəhəti Azərbaycan dilini bilməməsiydi. Üstəlik, o, 

Qarabağ  bölgəsinə  də  yəqinki,  çox  yaxından  bələd  deyildi.  Çünki, 

Q.  Qudiyev  Dağıstanda  Ter  Vilayətinin  Nazran  Dairəsində  anadan 

olmuĢ milliyyətcə inquĢ idi (bu faktı ilk dəfə dövriyyəyə BDU-nun 

professoru, tarix elmləri doktoru Ġsmayıl Musayev daxil etmiĢdir...). 

Beləliklə,  görkəmli  ictimai-siyasi  xadim,  Qarabağı  yaxĢı 

tanıyan  Xosrov  bəy  Sultanov  Azərbaycan  Parlamenti  və  Höku-

mətinin  1919-cu  il  15  yanvar  tarixli  iclasının  birgə  qərarı  ilə  yeni 

təsis olunan müvəqqəti Qarabağ General-Qubernatorluğunun baĢçısı 

təyin  edilmiĢdi.  Bakıda  təçkilati  iĢlərini  baĢa  vuran  X.  Sultanov 

1919-cu  il  fevralın  10-da  general-qubernatorluğun  mərkəzi  ġuĢa 

Ģəhərinə gəlmiĢ, səhərisi günü Ģəhər baĢçısı Q. ġahnazarovu, yepis-

kop  Vahanı  yanına  çağırtdırıb  vəziyyətin  stabilləĢdirilməsi  üçün 

onlarla danıĢıq aparmıĢdı. X. Sultanov  fevralın 12-dən əməli olaraq  

vəsifəsinin  icrasına  baĢlamıĢdı. 

...Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına və əhalisinə qarĢı təca-

vüzkarlıqları,  fitnə-fəsadları  səngimək  bilmirdi.Odurki,  Qarabağ 

General-Qubernatorluğu ilə  yanaĢı, 1919-cu il fevralın 28-də Azər-

baycan hökumətinin  qərarı ilə  erməni-daĢnakların hücumlarını  mü-

təĢəkkil surətdə dəf etmək və bölgədə qayda-qanunu yaxĢılaĢdırmaq 

məqsədilə  paytaxtı  Naxçıvan  olan  Cənub-Qərbi  Azərbaycan  Gene-

---

 

299 

ral-Qubernatorluğu  yaradılmıĢ,  Bəhram  xan  Naxçıvanski  general-

qubernator vəzifəsinə təyin edilmiĢdi... 

...X. Sultanov vəzifəsinin icrasına baĢlamasından 3 gün sonra, 

1919-cu il fevralın 15-də qəza rəislərinin və ictimai xadimlərinin ilk 

müĢavirəsini keçirmiĢdi. MüĢavirədə əsasən kəskinləĢmiĢ erməni və 

Azərbaycan  münasibətləri  müzakirə  olunmuĢdu.  Ġclasda  ġuĢanın 

qəza  rəisi  AbıĢ  bəy  Qalabəyov,  Zəngəzurun  qəza  rəisi  Camal  bəy 

Sultanov, CavanĢir qəzasının rəisi  Bəhram bəy Məlik-Abbasov  və 

baĢqaları çıxıĢ etmiĢdilər. Zəngəzur qəzasının rəisi Camal bəy Sul-

tanov öz çıxıĢında qəzada olan ağır vəziyyəti, ABġ-ın, Böyük Brita-

niyanın,  Rusiyanın    və  digər  ölkələrin  Andronikə  həm  hərbi,  həm 

pul,  həm  də  ərzaq  yardımları  etməsindən  danıĢmıĢdı.  Müzakirədə 

qeyd edilmiĢdi ki,Andronikin qaniçən, quldur dəstəsində 1000 nəfər 

vardır və bu dəstənin təcavüzü nəticəsində təkcə Zəngəzur qəzasın-

da  166  kənd  talan  edilmiĢdir...  Fevralın  17-də  general-qubernator-

luqda  növbəti  müĢavirə  olmuĢdu.  MüĢavirədə  iĢtirak  edən  ingilis 

qoĢunlarının  ġuĢadakı  nümayəndəsi  kapitan  Seyral  bildirmiĢdiki, 

Andronikin dəstəsinin ləğvi ilə onlarda məĢğuldur... ġuĢadakı Brita-

niya missiyası adından çıxıĢ edən mayor Monk-Mezon isə Qarabağ 

Erməni Milli ġurasına müraciətlə bütün erməniləri  hökumət orqanı-

na  tabe  olmağa  çağırmıĢdı.  O,  bildirmiĢdi  ki,  Zəngəzur,  ġuĢa,  Ca-

vanĢir  və  Cəbrayıl  qəzalarının  müvəqqəti  general-qubernatorluğu 

Briyaniya komandanlığının razılığı ilə təsis edilmiĢdir. Qubernator-

luğun  mülki  hissə  üzrə  müavini  də  ermənidir...  Britaniya  missiyası 

əhaliyə bəyan edirki,Qarbağ General-Qubernatorluğunun bütün gös-

təriĢ və  sərəncamları hamı üçün məcburidir və hər hansı  itaətsizlik 

göstərilməsinə qarĢı ən qətiyyətli tədbirlər həyata keçiriləcəkdir. 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Parlamenti  və  Hökumətinin 

1919-cu il 13 və 15 yanvar tarixli birgə qərarı ilə Gəncə quberniya-

sından  ayrılaraq  birbaĢa  DĠN-ə  tabe  olmaqla  təĢkil  edilən  Müvəq-

qəti Qarabağ General-Qubernatorluğuna məhz X. Sultanovun rəhbər 

təyin  olunması  (rəsmi  surətdə  29  yanvar  1919-cu  ildən)  separatçı 

ermənilərin,  daĢnakların,  DaĢnak  Ermənistanının,  hətta  ikiüzlü  si-

yasət  yeridən ingilislərin narazı  qalmasına səbəb olmuĢdu.  Belə  ki, 

Xosrov  bəyin  Qarabağın  genera-qubernatoru  təyin  edilməsini 

Bakıdakı müttəfiq qoĢunların komandanlığı rəsmən yalnız 1919-cu 

---