KəXRİ valehoğlu qarapapaqlar
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
FƏXRİ VALEHOĞLU təsinə başçılıq etdiyinin şahidi olduqlarını heyifs-lənərək dilə gətirdikləri D a rv a z lı M e h r a lı b ə y isə 1877-78-ci illər rus- türk savaşında türk ordusu tərkibində böyük qəhrə-manlıqlar göstərmişlər. Borçalı-Qazax türklərinin və bütövlükdə qarapa- paqlann XIX əsrin rus-İran və rus-türk müharibələrində iştirakı barədə kitabın növbəti II fəslində tam təfsilatı ilə geniş bəhs edəcəyik. Hərbi sərkərdələrə həsr olunmuş kitablara istinadən deyə bilərik ki, rus ordusunun 19-cu yüzil Tiflis və Borçalı doğumlu türk-müsəlman komandanlarından beşi general rütbəsinə yüksəl məyə müvəffəq olmuşdur.1 Bu generallardan üçü Yadigarov, iki si isə Ağalarov soyadını daşımışdır. Onlardan 1816-cı il aprelin 18-də Tiflisdə dünyaya göz açıb 1880-ci ildən sonra Tiflisdəcə dünyasını dəyişmiş H ə s ə n b ə y A ğ a la r o v Krım savaşının başlarında müsəlman alayına komandanlıq etmişdir. 1857-ci il dən general-mayor rütbəsini daşıyan H. Ağalarov 1877-78-ci il lər rus-türk müharibəsində iştirak edib 08.05.1877-ci il tari xində general-leytenant rütbəsi almışdır. I dünya müharibəsinin iştirakçısı, 13 №-li İrəvan leyb-qrenader alayının zabiti İly a s Ə liy a r oğlu A ğ a laro v 7 iyun 1860-cı ildə Tiflisdə dünyaya gəlmişdir. 1912-ci ildə Qafqaz sapyor-səngər batalyonunun baş çısı olmuş, 1913-cü ildə isə general-mayor rütbəsini almış İ. Ağalarov həyatla 1917-ci ildən sonra vidalaşmışdır. Əsilləri Borçalının Təkəli kəndindən olan zadəgan Yadi- garoğullan nəslinin ilk generalı İ s r a f i l b ə y M u s ta f a b əy oğ lu Y a d ig a r o v (1818 - 06.02.1884) Krım savaşında Şirvan türklərindən təşkil olunmuş 2 saylı süvari-müsəlman alayına ko mandanlıq etmişdir. Ona 06.11.1866-cı il tarixində general-ma yor, 1869-cu ildə isə general-leytenant rütbəsi verilmişdir. İsrafil bəyin oğlu, 1854-cü il doğumlu H ə s ə n b əy general-mayor rüt bəsinə 1903-cü ildə layiq görülmüşdür. O, 1877-78-ci illər rus- türk və I dünya müharibələrində döyüşmüş, Qafqaz pi-yada 1 Bax: L.Dolidze Gürcüstanlı generallar, Tiflis, 2003, s. 24, 52 və 111 (gürcücə)', Ş. Nəzirli. General Yadigarov qardaşları, Bakı, 2004. 34 QARAPAPAQLAR VƏ ONLARIN X IX ƏSR HƏRB TARİXİ alaylarından birinə başçılıq etmişdir. Həsən bəy Yadigarov 1934-cü ildə dünyadan köçmüşdür. Qeyrətdə və xeyriyyəçilik də ad qazanmış Yadigaroğullarınm daha bir general nümayəndə si Ə sə d u IIa b ə y 1844-cü ildə Təkəlidə anadan olmuşdur. 1877-78-ci illərdə baş vermiş müharibədə Balkan cəbhəsindəki hərbi əməliyyatlarda fəal iştirak etmiş Ə. Yadigarov 1881-ci ildə Qafqaz Hərbi Teleqraf parkının komandiri, 1883-cü ildə isə Qafqaz sanitar batalyonunun komandiri təyin olunmuşdur. Niza mi orduda otuz illik xidmətdən sonra ona 1895-ci ildə general- mayor rütbəsi verilmişdir. Əsədulla bəy Yadigarov 1901-ci ildə Tiflisdə vəfat etmişdir. 1826-28-ci illər Rusiya-İran və 1828-29-cu illər Rusiya-Os- manlı müharibələrində rus ordusunda xidmət edib cəsarət gös tərmiş tanınmış borçalılardan biri Arıxlı kəndinin sakini, adını bir az əvvəl yuxarıda xatırladığımız məşhur qaçaq ƏH a ğ a E y - y u b a ğ a oğlu olubdur. 1843-cü ilin kameral siyahısından pra- porşik Əli ağanın Eyyub ağa (1815-ci il təvəllüdlü), Mustafa ağa (1819-cu təv.), M əmməd ağa (1821 təv.), Emin ağa (1825 təv.), Abdulla ağa (1828-ci təv.), Məmmədəli ağa (1833-cü təv.) və Süleyman ağa (1838-ci təv.) adlı 7 oğlu olduğu aydınlaşır.1 On lardan Emin ağa praporşik, Mustafa ağa isə ştabs-kapitan rütbə- siylə 1873-cü ildə Lori pristavlığında dövlət qulluğunda olublar. Gürcü tarixçisi və etnoqrafı Luka İsarlovun Əli ağanın m ərd liyini və qorxmazlığını üzə qoyan bir yazısını maraq doğuraca ğını nəzərə alaraq tam şəkildə olduğu kimi diqqətinizə çatdır mağı lazım bildik: «General Yermolovun vaxtında Cənubi Qafqaz diyarında vəziy yət ağır olaraq qalırdı. İndiki Axalsıx (Axalsixe) və Axalkələk qəzaları Türkiyə tərkibində paşalıq idilər. Axalsıx paşası qaçaqlara, ləzgilərə və ümumən bizim dağlılara himayədarlıq edərək sığınacaq verir və onların vasitəsilə bizim o zamankı sərhəd kəndlərimizi narahat edirdi. «Qaçaqlar» dəstələrlə bizim oradakı sakinlərimizə hücum edib çoxunu 1 Gürcüstan Mərkəzi Tarix Arxivi, f. 254, s. 1, № 2048, v. 26. 35 FƏXRİ VALEHOĞLU esir götürərək Türkiyədə, bizim qaçaqların sığınacaq tapdıqları Axal- sıxda satırdılar. Suram istiqamətindən Yuxan Kartliyə v ə yaxud Qori qəzasına edilm iş b elə hücumlardan birində soyğunçuların əsir götürdükləri sakinlərin arasında knyaz P.-nin (çox güman ki, knyaz Palavandovun- F.V.) xanımı knyaginya Maya da var idi. Qaçaqlar onların hamısını Borcom yolu ilə Axalsıxa apardılar. Bu hadisə 1818-ci ild ə baş vermişdi. Paşa knyaginya Mayanı özünə arvad edib hərəm xanasına götürdü v ə m üvəqqəti olaraq pravoslav dininə etiqad etm əy ə icazə verdi. Onun əri knyaz P. v ə qohumları bu hadisəylə bağlı çox k əd ər lənirdilər v ə nəhayət əsir xanımı müsəlmanların əlin d ən ərin ə qaytar maq üçün hökumət yardımı göstərm əsi xahişi ilə general Y erm olova müraciət etdilər. Açıq-aşkar qüvvə ile A xalsıxa hücum a keçib paşam knyaginyanı azad etm əyə məcbur edə bilm əm əsi Y erm olova çox ağır gəlirdi. Buna görə d ə o orijinal bir üsula ə l atdı. O zamanlar Borçalı distansiyasının Arıxlı kəndinin sakini Ə li ağa qaçaq düşmüşdü. O, əm əlləri üzərində cinayət işi aparıldığı vaxt Tiflis həbsxanasından qaçmışdı v ə Borçalıda - M əngilis v ə P əm bək (Aleksandropol qəzası) ətrafında, eləcə də Qars paşalığınm hüdudları çərçivəsində qarət v ə soyğunçuluqla m əşğul olurdu. Y erli p olisin və distansiya pristavlannın ciddi axtarışlarına baxmayaraq heç cür ə lə keçirilə bilmirdi. Bütün yerli sakinlər qoçaq qaçaq kim i ondan qorxurdular. O həqiqətən ucaboylu, dolu bədənli, zirək m in ici, cəld v ə yaxşı nişançı, cəsur v ə çox güclü idi. Əli bilirdi ki, onu tutsalar ya asacaqlar, ya da ki, Sibirə katorqaya göndərəcəklər, sonuncu tatarların o dövrdəki düşüncələrinə görə daha ağır cəza hesab edilirdi («Y a qəbir, ya Sibir» deyim i o vaxtdan qalmadır - F. V.). General Yerm olov onun arxasınca öz müvəkkilini göndərdi ki, Əli ağa şə x sə n , xüsusi işlə əlaqədar g izlicə yanma g ə lsin . Əli ağa m üvəkkil ona sərdarın əmrini çatdırdıqda təəccübləndi, Borçalı tata rının qüruru üçün Yermolov kimi böyük sərdarın onunla şə x sə n , həm də g iz lic ə görüşüb danışmaq istəyi böyük fərəh idi. Ə li ağa sərdarın onu aldadıb b elə ləyaqətsiz üsulla cəzalandırmayacağmdan əm in olduğu üçün bir dəqiqə belə düşünm ədən cəsarətlə Y erm olovun yanma getdi. Öz d əstəsinə isə əlverişli bir iş üçün getdiyini elan edib, onu şərtləşdikləri m əlum yerdə gözləm elərini tapşırdı. Ə li ağa silahlı vəziyyətd ə sərdarın qarşısında dayananda onun boy-buxunu, cəsur görkəmi v ə Ə li ağanın igidlik sim asını daha da 36 QARAPAPAQLAR VƏ ONLARIN X IX ƏSR HƏRB TARİXİ artıran sakit təvazökarlığı özü də m ərd olan Y erm olovu h eyrətə gətirm işdi. Y erm olov dedi: - Salam Ə li ağa. Ə li ağa heç n ə cavab verm ədi, diyarın ə n ə n ə sin ə uyğun olaraq əlini ürəyinə qoyub əm r g ö zləy ən insan görkəm ini alaraq qurşağına qədər tənzim etdi. « S ən bilirsənm i, Əli ağa, d eyə Y erm olov sözlərin ə davam etdi, m ən bilirəm sən n ə ilə m əşğul olursan. Bu ə m əllər senin kim i ig id ə yaraşmır. S ən m ən im tapşırığımı yerinə yetirsən m ən sən i əfv ed əcəm , yox, ə g ə r yerinə yetirm əsən m en sən i asacam! ... Eşidirsən? M ən sən i tanıyıram, sən də m əni; m ən ö z sözüm ü yerinə yetirəcəm . Bax iş n ə yerdədi: knyaginya Maya P. soyğunçular tərəfindən əsir götürülüb v ə indi A xalsıx paşasının hərəm xanasm dadı; sən onu oradan ərinə qaytarmaq üçün m ənim yanıma gətirm əlisən! Eşidirsənm i, Ə li ağa?» Sonra əlini Əli ağanın çiyninə qoyaraq (bu sonuncu üçün böyük şə r ə f idi), Y erm olov davam etdi: «Bax Əli ağa! S ən bunu m ənim üçün etm əlisən və inanıram ki, yerinə yetirəcək sən ». Ə li ağa tərcüm əçi ona sərdarın sözlərini çevirdiyi zaman sə ssiz dururdu. Sonra o sərdara dərin tənzim edib dedi: - Sərdar! m ən im həyatım sən in əlindədir, ona görə d ə m ən sən in əmrini yerinə yetirm ək üçün başım ı qoyacam . Ancaq m ən ə əsirlikdə olan xanım ın ərinin kiçik bir məktubu lazım dır ki, m ən A xalsıxda olanda k im liyim ə v ə n ə üçün ora getdiyim ə inansın. - Halal olsun, bu düzdür! - d eyə Y erm olov cavab verdi... Ə li ağaya knyaz P.-nin məktubunu verdilər v ə o T iflisdən y o x oldu. Bütün bunlar m əx fi baş verirdi. Ə li ağa onu g ö z lə y ə n d əstəsinin yanma getdi v ə bu d ə stə y lə bir yerdə bizim türk sərhədindəki Zalqa kəndlərinə guya ki, uğursuz olan bir n e ç ə hücum etdi, oralarda hay- küy salıb guya onu iz ləy ən ruslardan yaxasını qurtarmaq üçün A x a lk ə lə y e , sonra da A xalsıxa qaçdı. Orada o, ruslardan qaçm ış v ə sünnü, y ən i A xalsıx türkləri ilə eyni m əzh əb d ən olan bir adam kimi tezlik lə diqqət m ərkəzində oldu. O, çevik v ə fədakar m inici kimi ona cıdır yarışlarında ən hirsli v ə sürətli atlar gətirən o dövrdəki cəsu r yeniçərilər arasında tez məşhurlaşdı. Onun m inici v ə atların b ilicisi təki şöhrəti paşaya da çatdı. Paşa onu h ərəm i ilə birgə yaşadığı qalaya m ehtər teyin etdi v ə özünün atlarının ham ısını v ə tö v lə işçilərini ona tapşırdı. Əli ağa h əq iq ətən də paşanın bütün atlarını, xüsusilə də ərəb atlarını m in iy ə, qoşquya 37 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|