Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 142 142 tikasından çıxış edən mərhum folklorşünas B.Abdulla ayrı-ayrı araşdırmalardan ümumiləşdirmələr aparmaqla qara rəngin müxtəlif anlamlarını ortaq bir fikirdə birləşdirmişdir. “... M.Kaşqari adlara qoşulan “Qara”nın xaqanlıqda xanların titulunu bildirmək anlamında olmasını söyləmişdir... A.N.Kononov isə M.Kaşqarinin bu dediyini “titul” yox, “başçı”, “böyük” olaraq açıqlamışdır. Sözü gedən “qara”dan L.Z.Budaqov da danışmış və adlarda özünü göstərən “qara”nı qorxunc, dəhşətli, vahiməli, zəhmli, olduqca qorxulu, çox dəhşətli, - deyə izah etmişdir... Ə.Cəfəroğ- lunun fikrinə görə “Kitab”dakı adlarda “qara”epitet funksiyası daşımaqla cəsarət və güclülük damğasıdır”. (1, 67) Qeyd edək ki, “qara” sözünə ilk dəfə türk “Yaradılış” dastanının qəhrəmanı Tanrı Qara xanın adında rast gəlinir. Bu və digər faktlar bütün hallarda “Qara” sözünün türk dilində çox qədim tarixi olduğunu göstərir. Qarabağla bağlı bayatıların poetik özülündə də ərazinin etimoloji kökü eyni əsasda öz izini qoymaqdadır: Əzizim Qarabağda Aşıq qarabağlıdır, Gül əkdim qara bağda, Belim haqdan bağlıdır. Özüm dərə bilmədim, Yolçu, qayıt qonaq ol, Dərdi yad, Qarabağda. (4, 31) Bu el qara bağlıdır. (4, 330) Qarabağ toponiminin yaranması ilə bağlı ikinci mühüm etimioloji fakt ərazinin adının Zaman oğlu Qara adlı şəxslə əlaqələndirilməsidir. Bu tarixi rəvayətdə qeyd edilir ki, Zaman oğlu Qara uzun səfərlərdə əziyyət çəkən tayfanın yolçuluğunu nəzərə alaraq Şuşa ətrafında böyük bir bağ salır. Tezliklə bu bağın meyvələri, nemətləri indiki Qarabağ ərazilərində məşhurlaşır. Əl-əl süfrələri bəzəyən bu nemətlər “Qaranın bağının” məhsulu kimi xalq arasında deyimə çevrilir və “Qara bağ” şəklində sabitləşir. Maraqlıdır ki, məlum bayatı mətnləri də bağın salınması motivindən kənar keçmir: Qarabağ balasıyam Don tiksən ağı bizdən Qara bağ salasıyam. Belinin bağı bizdən, Ay yurdumun Kərəmi. Qoymayın yad ellini, Mən Əsli olasıyam. (4, 30) Almağa bağı bizdən (5, 155) Qarabağ bayatılarında qürbət mötivinin geniş işlədilməsi digər cəhətlərlə yanaşı, ikinci bir tərəfdən Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim Ağanın vətən həsrətinə bağlıdır. Tarixi məlumatlara əsasən Tehrana – Fətəli şahın sarayına gəlin köçən Ağabəyim Ağa vətəni – Qarabağın xiffətini çəkir. Öz doğma torpağının ətrini almaq üçün Qarabağdan torpaq gətirdib Tehranda böyük bir bağ saldırır. Lakin “Xarı bülbül”süz bağ Ağabəyimin vətən həsrətini ovundura bilmir. Qarabağ motivli bayatılarımızın əksər qismində də bu tarixi hadisə ilə bağlı mövzular xüsusi yer tutur: Əzizinəm, Qarabağ, Mən aşiq sarı bülbül, Gəzdim, gəldim Qarabağ. Oxuma, zarı bülbül. Tehran cənnətə dönsə, Qürbətdə bir bağ saldım Könlüm isdər Qarabağ. (6, 10) Bitmədi xarı bülbül. (4, 30) PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 143 143 Zamanla bayatıların yeni variantları formalaşmaqla Ağabəyim Ağanın Qarabağ – Şuşa həsrətinin müxtəlif rəvayətlərini tamamlamışdır: Mən aşiqəm, Qarabağ, Şəki, Şirvan, Qarabağ. Tehran cənnətə döndü, Yaddan çıxdı Qarabağ. (5, 25) Qeyd olunan nümunə ilə bağlı güman edilir ki, Fətəli xanı “ağrılar”ı ilə daha çox yükləməmək üçün şairə Ağabəyim Ağa bayatını fərqli şəkildə oxumuşdur. Vətənin mübarizəsi, qorunması ilə bağlı ictimai motivli xalq bayatılarının böyük bir qismində yurd, torpaq əsasən “qala” şəklində obrazlaşdırılır. Qeyd edək ki, xalqın vaxtilə yaratdığı bu daş abidələr həm də onun taleyi, məişətinin bəlli zaman kəsiyindəki tarixinə bağlıdır. Qala müstəqil mənada tarixən düşməndən qorunma, istehkam mənbəyi olaraq obrazlaşmada “el”, “yurd”, “vətən” poetik məzmununda ifadə olunmuşdur. Bütün digər folklor ərazilərindən fərqli olaraq Qarabağ bayatılarında “qala” obrazı daha çox işləklik qazanmışdır: Qardaşım vay, qalam vay, Ərşə çıxıb nalam vay. Kəsilib baş kərpicim, Alınıbdır qalam, vay. (4, 110) Qarabağ xanlığının mübarizə tarixində qalalar xüsusi istehkam kimi seçilmiş və zamanla müharibə, münaqişələrin canlı şahidinə çevrilmişdir. Pənah xanın Kəbirli mahalında 1745-ci ildə binasını qoyduğu Bayat qalası sonralar daha güvənli qalalarla əvəzlənmiş və tarixə qovuşmuşdur. Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin məşhur “Qarabağ tarixi” əsərində bu ellərin Şahbulağı adı ilə məşhur olan Tərnəküt qalası daha sonra isə 1754-cü ildə Şuşa qalasına köçürülməsi bildirilir. (8, 27) Məlum bayatılarda da düşmənə qarşı duran bu qalaların səngər rolu xüsusi yer tutur: Eləmi nalam qardaş, Mən aşiqəm qaladı, Fəryadım – nalam qardaş. Şəhərdi, həm qaladı. Top atıldı, bürc sındı, İgidin yar-yarağı, Alındı qalam qardaş.(4, 113) Dar günüdə qaladı. (4, 319) Qarabağın zaman-zaman yerli, eləcə də xarici qəsbkarlar tərəfindən işğala məruz qalmasında xalqın iradə və birlik nümayiş etdirməsi və buna çağırış motivləri də xalq bayatılarında ayrıca yer tutmaqdadır. Bülbül qonar güllərə, Aşiq, qar daşa düşər, Qurban şirin dillərə, Yağar qar daşa düşər. Hamı əl-ələ versə, Qardaşın müşkül işi, Yağı neylər ellərə. (4, 126) Yenə qardaşa düşər. (7, 127) Qarabağ möhürlü bayatılarımız təkcə mübarizə, döyüş, talanın tarixi həqiqətlərini deyil, vaxtilə barışıq, saziş altında düşmənlə yenidən “dostluq” şərtləri ilə yaşamağa məhkum xalqın uzaqgörənlik, ehtiyatlılıq çağırışlarını da bir miras PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|