Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Muxtar Kazımoğlu, f.ü.e.d., AMEA Folklor İnstitutunun direktoru mukhtarkazimoglu@gmail.com
- Açar sözlər
- Ключевые слова
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 144 144 kimi qorumaqdadır. Bu qrup bayatılarda isə Qarabağ həqiqətləri dəfələrlə sınaqdan keçmiş, təcrübə halında ifadə olunur: Getdi arxa dolandı, Dövran çox qarışıqdı Sular çarxa dolandı, Yad gəlib barışıqdı, Düşmən elin gücündən. Ayıq, sayıq dolanmaq Qorxa-qorxa dolandı. (4, 327) İgidə yaraşıqdı. (4, 329) Milli-mənəvi oyanışa səsləyən Qarabağla bağlı bayatıların əsasında verilən təhlillər bir daha sübut edir ki, folklor tarixin özü, yaddaşıdır. Xalqın mənəvi dünya görşü, psixologiyası ilə yanaşı onun tarixi, mübarizə salnaməsidir. Xalq zaman- zaman üzləşdiyi tale yüklü hadisələri lirik-bədii biçimdə, bayatı dililə söz abidəsinə çevirmiş, tarixini bu yolla yaşatmaq istəmişdir. Güman edirik ki, bu gün folklorda yatan tariximizin oyadılması və öyrənilməsi daha geniş, yeni tədqiqatların aparılmasına istiqamət verəcəkdir. Qaynaqlar 1. B.Abdulla. “Kitabi-Dədə-Qorqud”da rəng simvolikası. Bakı, Çaşıoğlu, 2004. 2. B.Abdullayev. R. Xəlilov. Tükənməz xəzinə. (Folklor ekspedisiyası zamanı toplanmış materiallar əsasında) Az. SSR. EA. Xəbərləri, 1976, I seriya, səh.28-36 3.Anar. Gecə düşüncələri. Azərbaycan jurnalı, 2001. №3. 4. Azərbaycan Folkloru Antologiyası. Qarabağ folkloru -V. Bakı. Nurlan, 2009. 5. Bayatılar. (Toplayıb, tərtib edəni Həsən Qasımov) Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1960. 6. Əzizinəm Qarabağ... (Tərtib edəni və ön sözün müəllifi İnqilab Quliyev) Bakı, Gənclik, 1993. 7. Qarabulaq (Füzuli) Folkloru Antologiyası. Bakı, Zərdabi LTD, 2010. 8. Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği. “Qarabağ tarixi”. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1962. 9. B. Vahabzadə. Sənətkar və zaman. Bakı, Gənclik, 1978. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 145 145 Muxtar Kazımoğlu, f.ü.e.d., AMEA Folklor İnstitutunun direktoru mukhtarkazimoglu@gmail.com EPOSDA TARİXİLİK Özət Folklorda tarixilik məsələsində folklor janrlarının özünəməxsusluğunu nəzərə almaq lazımdır. Folklor tarixi heç də olduğu kimi əks etdirmir - tarixi hadisələri və tarixi şəxsiyyətləri daha çox xalq təsəvvüründəki arxetiplər əsasında əks etdirir. Bu xüsusiyyət folklorun ayrı-ayrı janrlarının, o cümlədən eposun daxili poetik sistemi çərçivəsində ortaya çıxır. Açar sözlər: tarix, folklor, folklor janrları, arxetip Резюме В вопросе историзма в фольклоре необходимо учитывать своеобразные особенности фольклорных жанров. Фольклор не отражает историю как она есть – исторические события и личности в соответствии с действительностью, а скорее отражает архетипы, сформированные в народном представлении. И эта характерная черта выражается в рамках поэтической системы отдельных фольклорных жанров, в том числе эпоса. Ключевые слова: история, фольклор, фольклорные жанры, архетип Summary It is necessary to learn the peculiar features of folklore genres in the question of historicism in folklore. Folklore doesn’t reflect the history as it contains - historical events and personalities suitable to truth, it rather reflects archetypes forming in the folk conception. This characteristic feature is expressed in the frame of poetics system of different folklore genres, including epos. Keywords: history, folklore, folklore genres, archetype. * * * Folklorda tarixilikdən danışarkən unutmaq olmaz ki, folklorşünaslıq məktəbləri sırasında bir tarixi məktəb də var və adından göründüyü kimi, bu məktəbin başlıca ideya istiqamətlərindən biri şifahi xalq ədəbiyyatının tarixi hadisələri əks etdirməsi məsələsi üzərində qurulub. Əlbəttə, şifahi xalq ədəbiyyatının tarixi hadisələri əks etdirməsinə heç kim şübhə ilə yanaşmır. Ancaq “xalq ədəbiyyatı tarixi hadisələri necə, hansı formada əks etdirir və tarixi hadisələri əks etdirməkdə folklor janrları arasında fərqlər varmı?” sualına heç də hamı eyni cavabı vermir. Tarixi hadisələrin hansı səviyyə və formalarda əks olunması tarixi məktəb nümayəndələrini o qədər də maraqlandırmır, onlar janrların özünəməxsusluğunu xüsusi nəzərə almağı vacib PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 146 146 bilmədən tarixi hadisələrin ifadəsini epik növ janrlarında axtardıqları səviyyədə lirik növ janrlarında da axtarırlar. Tarixilik məsələsində folklor janrlarının özünəməx- susluğunu nəzərə almamaq folklorşünaslıqda tarixi məktəbin nöqsanı kimi qiy- mətləndirilir, belə hesab edilir ki, tarixilik rəvayət, epos, nağıl və s. kimi janrlarda özünü daha qabarıq şəkildə göstərir, amma bu qabarıqlıq həmin janrların poetik sistemini dəyişdirə bilmir, əksinə, tarixi hadisələrin və tarixi şəxsiyyətlərin təsviri janrın poetikasına tabe olur. Tarixiliyin qabarıq hiss olunduğu epos janrından danışmaq istəsək, qeyd etməliyik ki, bizdə həm «Dədə Qorqud», həm də «Koroğlu» eposlarının tarixi hadisə və tarixi şəxsiyyətlərlə səsləşməsinə aid kifayət qədər elmi fikir və mülahizələr irəli sürülüb. «Dədə Qorqud» eposu və tarixilik məsələsi ilə bağlı maraqlı mülahizələr irəli sürən müəlliflərdən biri X. Koroğludur. Onun fikrincə, “Dədə Qorqud” boylarının çoxunda əksini tapmış tarixi mərhələ Səlcuq- ların yürüşləri dövrü (XI əsr) ilə səsləşir (4, 161). «Şəcəreyi-tərakimə» müəllifi Əbülqazinin: “Qazan alp peyğəmbərimizdən üç yüz il sonra yaşadı. Qoca yaşında Məkkəni ziyarət etdi və hacı olub qayıtdı… Salur Qazan Qayı [elindən] Qorqud ata ilə bir zamanda yaşayıb” sözlərinə istinad edən X. Koroğlu Dədə Qorqud və Salur Qazanı tarixi şəxsiyyətlər sayır. “Dədə Qorqud” eposunda əksini tapan hadisələrin çoxu səlcuq yürüşləri dövrünü əhatə edirsə, Dədə Qorqud və Salur Qazanın Məhəmməd peyğəmbərdən üç yüz il sonra yaşadıqları güman edilirsə, onda belə çıxır ki, biz həmin tarixi şəxsiyyətlərin eposda təsvir olunan fəaliyyətini X-XI əsrlərlə məhdudlaşdırmalıyıq. Amma məhdudlaşdıra bilirikmi? Dədə Qorqudun fəaliyyətini X-XI əsr hadisələri ilə necə məhdudlaşdıra bilərik ki, dastanın ilk cümləsindəncə ozan Qorqud Ata adlı “ər”in Məhəmməd peyğəmbər zamanına yaxın bir vaxtda yaşamasından bəhs edir. Eposda Salur Qazan barədə söylənilənlər də onun fəaliyyətini eynilə Dədə Qorqudun fəaliyyəti kimi konkret bir dövrə aid etməyə imkan vermir. Məsələn, eposda Qazan xanın epitetlərindən biri - “Amit soyunun aslanı” epiteti Ağqoyunluların Amidi (Diyarbəkr) tutması kimi tarixi hadisəyə işarə edir ki, həmin hadisə heç də X-XI əsrlərdə yox, XV əsrdə baş verib. Eposda bəzən Qazan xanın X-XI əsrlərdən xeyli qabaqkı hadisələrlə əlaqələndi- rildiyi məqamlarla da qarşılaşırıq. Məsələn, Qazan xanın silahdaşlarından olan Bükdüz Əmənin “varıban peyğəmbərin üzünü görməsi”ndən danışılması Qazan xanın da “Dədə Qorqud” kimi peyğəmbər dövründə yaşamasından danışmaq de- məkdir. Xatırlatdığımız bu kimi faktlar göstərir ki, eposdakı Qazan xanı Hülakülərin yeddinci hökmdarı olan Qazan xanla da (XIII-XIV əsrlər) məhdudlaşdırmaq mümkün deyil. Epos qəhrəmanı ilə tarixi şəxsiyyət arasındakı ziddiyyətin, daha doğrusu, tarixi şəxsiyyətdən fərqli olaraq, epos qəhrəmanının neçə-neçə əsri əhatə edən tarixi hadisələrlə əlaqələndirilməsinin çox sadə səbəbi var. Səbəb budur ki, epos tarix kitabı yox, eposdur. Eposun, bütövlükdə folklorun öz qayda-qanunları var və heç bir tarix və tarix kitabı bu qayda-qanunları dəyişdirə bilmir. Ən möhtəşəm, ən təsirli tarixi hadisə belə folklorda məhz folklorun öz tələblərinə uyğun şəkildə əks olunur. Folklorun aparıcı janrlarından olan eposda tarixilik baxımından başlıca tələb PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|