Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 151 151 qılınc sahibi kimi, Eyvazla ağıl-kamal, mərifət və qorxmazlıq keyfiyyətləri olan sadə bir qəssab oğlu kimi, Dəmirçioğlu ilə heç kimdən çəkinməyən, gücünə güvənən bir nalbənd oğlu kimi tanış olur. Yəni Koroğlu dəlilərinin bioqrafiyasında fərqli məqamlarla, bir-birinə bənzəməyən epizodlarla qarşılaşırıq və bunu tamamilə təbii hal kimi qiymətləndiririk. Bununla yanaşı, belə hesab edirik ki, fərqli avtobioqrafik epizodlar eposda fərqli dəli obrazlarının ortaya çıxmasına səbəb ola bilmir. Dəli Həsən, Eyvaz, Dəmirçioğlu, Bəlli Əhməd, Kosa Səfər və s. kimi müxtəlif adlar altında və müxtəlif bioqrafik epizodlar əsasında vahid qəhrəman tipinin təqdim edildiyinin şahidi oluruq. Bəli, Koroğlu dəliləri kimi tanıdıqlarımız sayından və bioqrafiyasından asılı olmayaraq, vahid obrazın ifadəsinə çevrilirlər. Vahid obrazın ifadəsinə çevrilmək Koroğlu dəlilərini ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərə aparıb çıxaracaq yolların qarşısını alır. «Eyvazın prototipi varmı?» sualına qayıtsaq, qeyd etməliyik ki, Eyvaz adlı bir üsyançı həmin adda obrazın mənbəyi olduğu qədər bütövlükdə Koroğlu dəlilərinin mənbəyidir. Bu sözləri eynilə digər dəlilər və onların “prototip”ləri barədə də söyləmək olar. Məsələn, belə söyləmək olar ki, XVII əsr salnaməçilərinin xatırlatdığı Həsən adlı bir üsyançı Dəli Həsən obrazının mənbəyidirsə, deməli, Koroğlu dəlisi kimi tanıdığımız qəhrəman tipinə impuls verən mənbələrdən biridir. Koroğlu dəlilərinin vahid qəhrəman tipini ifadə etməsi öz analoqunu dünya eposunda, o cümlədən «Dədə Qorqud» eposunda da tapır. Təsadüfi deyil ki, Y.Lotman skandinav eposunda dəlini səciyyəvi bir obraz sayır (10, 41), «Dədə Qorqud» qəhrəmanlarından danışan araşdırıcılar həmin eposdakı dəli obrazına xüsusi diqqət yetirməli olurlar (8, 84; 9, 87; 6, 170). Aydın olur ki, Koroğlu dəlisi dünya epos ənənəsindən, ilk növbədə isə «Dədə Qorqud» eposundan gələn obrazdır. «Dədə Qorqud»dakı Dəli Domrul, Dəli Qarcar, Dəli Dondar, Dəli Budaq, Dəli Uran kimdirsə, «Koroğlu»dakı Dəli Həsən, Eyvaz, Dəmirçioğlu, Bəlli Əhməd, Kosa Səfər, Tanrıtanımaz da odur. Başqa sözlə desək, «Koroğlu»dakı dəli adlı qəhrəman tipi «Dədə Qorqud»dakı eyni adlı qəhrəman tipinin davamıdır. Qeyri-adi hərəkətləri ilə başqalarından seçilən, ölçü-biçi bilməyən, normalara sığmayan dəlilərin (hətta Dəli Domrul və Dəli Qarcarın) «Dədə Qorqud»da başlıca funksiyası Oğuz elini qorumaqdan ibarət olduğu kimi, «Koroğlu»da da onların başlıca funksiyası vətən rəmzi olan Çənlibeli qorumaqdan ibarətdir. Belə bir funksiya eposdakı dəli obrazını üsyankarlığı və el-oba təəssübkeşliyi ilə yaddaşlarda müəyyən iz buraxan tarixi şəxsiyyətlərə yaxınlaşdırsa da, epos qəhrəmanı epos qəhrəmanı olaraq qalır və onu konkret bir «prototip» çərçivəsinə sığışdırmaq mümkün olmur. Qəhrəman və «prototip» əlaqələrinin oxşar mənzərəsini məhəbbət dastan- larında da görürük. Oxşar mənzərə ilk növbədə baş qəhrəman və tarixi şəxsiyyət müstəvisində özünü göstərir. Bu müstəvidə yanaşdıqda məhəbbət dastanlarının tarixi şəxsiyyətlə səsləşən baş qəhrəmanları içərisində aşıq-aşiq obrazı diqqətimizi daha çox cəlb edir. Təsadüfi deyil ki, bizim ən məşhur məhəbbət dastanlarımızdan olan “Qurbani” və “Abbas-Gülgəz”in baş qəhrəmanları aşıq şerinin iki nəhəng simasının adı ilə bağlıdır. Bir ehtimala görə, həmin dastanların ilk variantlarını Qurbani və PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 152 152 Aşıq Abbas Tufarqanlı yaradıb. Başqa bir ehtimala görə, adı çəkilən dastanları Qurbani və Aşıq Abbas Tufarqanlının şeirləri əsasında başqa aşıqlar yaradıblar. Ehtimallardan hansının daha ağlabatan olduğunu aydınlaşdırmağa lüzum görmədən diqqəti bir məsələyə yönəltmək istəyirik: necə və kimin yaratmasından asılı olma- yaraq, «Qurbani» və «Abbas-Gülgəz» dastanlarının Qurbani və Aşıq Abbas Tufar- qanlı yaradıcılığı ilə əlaqəsi danılmazdır. Həmin dastanlardan gördüyümüz (yaxud eşitdiyimiz) şeirlərin böyük bir qismi Qurbani və Aşıq Abbas Tufarqanlınındırsa, onda dastan şeirləri və real tarixi şəxsiyyət əlaqəsinə heç bir şübhə qalmır. Bununla yanaşı, Qurbani və Abbas obrazları ilə (qeyd olunan dastanlardakı baş qəhrəmanlar- la) Aşıq Qurbani və Aşıq Abbas Tufarqanlı şəxsiyyətləri arasındakı əlaqə tipinə aydınlıq gətirməyə ehtiyac yaranır. Ehtiyac yaranır qeyd edilsin ki, bu əlaqə dolayı əlaqədir. Necə ki, Dədə Qorqud adlı real şəxsiyyətlə eposdakı Dədə Qorqud obrazı, Koroğlu adlı real şəxsiyyətlə eposdakı Koroğlu obrazı arasında əlaqə birbaşa yox, məhz dolayıdır. Bu dolayı əlaqəyə B.N.Putilovun sözləri ilə aydınlıq gətirmək istəyirik: epik obraz tarixi şəxsiyyətə qədər də mövcud olur, tarixi şəxsiyyət bu obraza ad və bir az da «bioqrafik» material verir (12, 178). Bu, o deməkdir ki, xalq təsəvvüründə müdrik qoca arxetipi var, Dədə Qorqud adlı tarixi şəxsiyyət bu arxetipin eposda ifadəsinə impuls verir. Yaxud xalq təsəvvüründə yenilməz qəhrəman arxetipi var, Koroğlu adlı tarixi şəxsiyyət bu arxetipin eposda ifadəsinə impuls verir. Bir əlində qılınc, bir əlində saz tutması heç də Koroğlu obrazı ilə yenilməz qəhrəman arxetipi arasında ziddiyyət yaratmır. «Dədə Qorqud» qəhrə- manlarındakı qopuz-qılınc vəhdətindən də göründüyü kimi, söz kultu ilə qılınc kultu eyni arxetipin tərkib hissəsinə çevrilə bilir. Və Koroğlu obrazı hər iki kultun ifadəsi kimi meydana çıxır. Söhbəti məhəbbət dastanlarının baş qəhrəmanları üzərinə gətirsək, qeyd etməliyik ki, bu dastanlar haqq aşığı – haqq aşiqi təsəvvürü ilə sıx bağlıdır. Haqdan aşıqlıq və aşiqlik vergisi almaq inamından doğan bu təsəvvürün tarixini Qurbaninin, yaxud Aşıq Abbas Tufarqanlının şəxsiyyəti və həyatı ilə əlaqələndirmək, əlbəttə, doğru olmazdı. Qurbaninin, yaxud Aşıq Abbas Tufarqanlının şəxsiyyəti və həyatı xalq sufizmindən gələn təsəvvürü ifadə etməkdə bir vasitədir. Parlaq istedadı ilə xalq arasında böyük şan-şöhrət qazanan Qurbani və Aşıq Abbas Tufarqanlı kimi sənətkarların “bioqrafiyası” “Qurbani” və “Abbas-Gülgəz” dastanlarında haqq aşığı obrazının münasib bir vəsiləsidir. Amma həmin sənətkarların yaşadığı dövrə aid, doğulub boya-başa çatdığı, səfər etdiyi ayrı-ayrı yerlərə aid, həmçinin ünsiyyətdə olduğu tarixi şəxsiyyətlərə aid “bioqrafik” məqamlar heç də Qurbani və Aşıq Abbas Tufarqanlını “Qurbani” və “Abbas-Gülgəz” dastanlarındakı baş qəhrəmanların prototipi adlandırmağa əsas vermir. Tarixi hadisələri və tarixi şəxsiyyətləri əks etdirməkdən daha çox xalq təsəvvüründəki arxetipləri əks etdirmək bütövlükdə folklorun səciyyəvi xü- susiyyətlərindən biri kimi özünü göstərir. Təbii ki, bu xüsusiyyət folklorun ayrı-ayrı janrlarının, o cümlədən eposun daxili poetik sistemi çərçivəsində ortaya çıxır. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|