Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 158 158 fərdlərin zehinində bəzi anlayışlar şəkilləndirir ki, bu anlayışlar da fövqəladə hadi- sələr içində sərgilənir. Tanrı qatında mənəvi cəhətdən ucaldılmış ruhi hal fövqəladə hadisələrlə müşahidə edilir ki, bunlar gerçəkdə Tanrı qüdrətinin göstəricisindən başqa bir şey deyildir. Tanrı qarşısında insanın acizliyi kutsiyyətin təbiətə, insana, kainata hökm etməsi məntiqini ortaya çıxarır. 8 Müqəddəslik statusu verilən bu canlı və ya cansız varlıqlar əslində tapınma obyektləri deyildirlər. Onlar artıq nə insan, nə daş, nə də bir ağacdır. Yalnız müqəddəs olanı açığa çıxardan obyektlərdir. 9 Bu obyektlər müəyyən bir keçmişi olan və hələ də varlığını davam etdirən ocaq və ziyarət yerlərinin təməlini meydana gətirir. Ocaq, pir, türbə, kümbət, təkkə və s. əslində ata-baba məzarı olub müxtəlif adlarla xatırlanan və əksəriyyətlə özlərinə seyid, vəli, övliya, ermiş, zahit, alim, sofu, ata, şəhid və s. kimi müxtəlif ad və sifətlər verilərək mənəvi güc və üstünlüklərinə inanılan insanların yatdıqları qəbul edilən bu yerlərə müəyyən ehtiyac, dilək, istək və muradlarla ziyarətlər edilir. Edilən ziyarətlər və bunların ətrafında yaranan bəzi inanc və tətbiqlər vardır ki, bunları öyrənmək xalq inanclarını, psixologiyasını, müqəddəslik anlayışını, sözlü kültürünü bilmək deməkdir. Əhd edərək qurban vermək, ocaq və ziyarət yerləri ilə əlaqədar qarşımıza ən çox çıxan anlayışlardandır. "Uşaq sahibi olma, evlənmə, çətin bir vəziyyətdən xilas olma və s. məqsədlərə bağlı istəklərin yerinə yetirilməsi üçün uca varlıqlara, ermiş- lərə, məbədlərə, türbələrə, ziyarətlərə əhd edilən oruc, qurban, yemək, əşya" mənasını verən əhd, ziyarət yerlərinin başlıca funksiyalarından biridir. Əhd anlayışı ilə birlikdə "nəzir" sözündən də istifadə edilir. Nəzirin Azərbaycan türkcəsi birinə bir şeylər boyun olmaqdır. Onun ərəbcəsi əhddir. Nəzir "Uca Allaha hörmət üçün qadağan olmayan bir işin edilməsini üzərinə götürüb yüklənmək"dir. Nəzir fərzlərə girən bir ibadət və əmr olmadığı halda adamın dilək və duasının qəbul olması halında ibadətlərdən birini – oruc tutmaq, əlavə namaz qılmaq və s. etmək üçün Allaha söz vermək mənasını verir. 10 Nəzir hər hansı bir övliyaya bir şey həsr etməklə bir diləyin, istəyin reallaşması məqsədiylə qurban kəsib yoxsullara dağıtmaq və ya müqəddəsliyinə inanılan bir gücə hər hansı bir niyyətlə qurban demək mənasını da verir. Xalq arasında müqəddəs yerlər kimi qəbul edilən bu ziyarətgahlar savab iş görmək,yaxşılıq etmək və ya ziyarət edilən şəxsə hörmət göstərmək məqsədi ilə gedilən yer mənasını verir. Burada istəklərin və diləklərin qəbul olması üçün dualar edilir. İslami mənada ən böyük ziyarət yeri Kəbə sayılırkən, xalqın həyatında əhəmiyyətli yer tutan din böyüklərinin məzar və türbələri də ziyarət yeri baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu məzarlar xalq içərisində gümbəz, pir, təkkə, türbə kimi adlarla xatırlanır. Əhəmiyyətli görülən bu yerlər yalnız məzar və ya türbə ilə 8 Öztürk, İ., Sabır Kahramanı Eyyub Peygamber (a.s.). 6. Baskı. Elif Matbaası, Şanlıurfa, 2007 9 Oymak, İ., Malatya ve Çevresinde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri, Malatya, 2002 10 Bilmen, Ö.N., Büyük İslam İlmihali. Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1996, s.302 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 159 159 məhdud olmayıb bir təpə, ağac, quyu, məscid və ya bir çay da ola bilər. İnsanların düşdükləri çətin vəziyyətdən xilas olmaq, istək və diləklərini reallaşdırmaq məqsədiylə getdikləri bu yer və məqamlara ziyarətgah və ya əhd yeri də deyirlər. O baxımdan ziyarət yeri daha geniş məfhum olub sadəcə insanlarla əlaqəli deyil, həm də əskidən bəri atalar kultu, oba kultu aspektindən daş parçası, qaya, tənha ağaç, dağ, mağara, şəfalı sular və s. ola bilər. Ümumi mənada ziyarət yeri anlayışı, ocaq, pir, türbə və s. də bildirir. Əslində bütün ziyarətlərin təməl fəlsəfəsi insanların ya olmayan bir şeyi istəmək, ya da var olanı qorumaq məqsədi güdür. O baxımdan İslami dəyərlər sahəsinə alınmış daha öncədən qalma yerlər də eyni sintaqmatik səviyyədə funksionallaşır. Müqəddəslik statusu ilə yüklənmiş bu varlıqlar, canlı və ya cansız olsun tapınma obyektləri deyillər. Onlar artıq nə insan, nə daş, nə də bir ağacdır. Bunlar yalnız müqəddəs varlıq statusu qazanmış obyektlərdir. Bu obyektlər müəyyən bir keçmişi olan və hələ də varlığını davam etdirən ziyarət yerlərinin təməlini meydana gətirir. Məzar, türbə, kümbət, təkkə, pir kimi müxtəlif adlarla adlandırılan və əksəriyyətlə vəli, övliya, ərmiş, ərən, zahid, alim, sofu, baba, şəhid və s. insanların yatdıqları yer və ya məqam kimi tanınan və ziyarət edilməsi mənəvi ehtiyac halına gələn bu yerlər kökü baxımından atalar kultu ilə bağlıdır. Mənəvi güc və üstünlüklərinə inanılan bu insanların yatdıqları qəbul edilən yerlərə müəyyən ehtiyac, dilək, istək və muradlarla İslamiyyətdən əvvəl ziyarət edildiyi kimi müsəlman olduqdan sonra da eyni məqsədlə ziyarət edilmişdir. Edilən ziyarətlər və bunların ətrafında yaranan bəzi inanc və dini rituallar vardır ki, bunların da kökü şamanlıq dönəminə gedib çıxır. Fövqəltəbii gücü olduğuna və insanlara kömək etdiyinə inanılan birinin məzarı zamanla sakrallaşdırıldığı, seçildiyi üçün bu məzarlara el arasında türbə deyirlər. Əslində bu məzarların üstündə ucaldılan qübbəvari abidə türbələrin başqa müsəlman məzarlarından fərqlənməsinə və istər-istəməz ilk baxışdan bu məzarın (daha doğrusu, məzarda yatanın) müqəddəsliyinə insanları inandırmışdır. Türbələr də insanların dilək diləmək üçün, ya da hər hansı bir xəstəliyə şəfa tapmaq üçün getdikləri yerlərdəndir. Azərbaycanda məşhur bir adamın (bu kəramət sahibi övliya, din, iman, namus, vətən yolunda şəhid olan birinin məzarı ola bilər) üstündə tikilən abidəyə də türbə deyilir. Hətta türbə dedikdə daha çox bu sonuncu başa düşülür. Türbədə yatanların bir zamanlar kəramət göstərmiş övliya olduğu onun daha çox ziyarət olunmasına səbəb olur. Ocağa, pirə hansı məqsədlə gedilirsə, türbələrə də eyni məqsədlə gedilir. Ancaq bir şair, bir hökmdar və ya hökmdar xanımı üçün də türbə tikdirilir ki, bu halda o yerlərə dilək diləmək, şəfa istəmək üçün gedilməz. Ona görə də biz xalq arasında ziyarət edilən, müqəddəslik statusu ilə seçilən türbələri nəzərdə tutmuşuq. Bu müqəddəs yerlər İslamiyyətdən əvvəlki atalar kultu, şamanlıq inancı, qədim dinlər və dini sistemlərin İslam mədəniyyəti içində yeni bir status qazanması və varlığını sürdürməsidir. Müqəddəslik tapınılacaq və uğruna can veriləcək qədər PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|