Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 165 165 adamı kiçik bir şeylə qorxutmaq istəyəndə söylənir”. Doğrudan da, dəyirmanda doğulub pərləri fırladan suyun şırıltısına, çax-çaxın çaqqıltısına, daşların uğultusuna öyrəşmiş siçan göy gurultusundan qorxmaz. Dəyirman haqqındakı hər iki atalar sözü uzun təcrübə və müşahidələrin nəticəsində yaranmışdır. Əkinçilik ilin necə gəlməyindən, fəsillərin xarakterindən çox asılıdır. Daha doğrusu, əkinçi bir növ təbiətdən asılıdır. Ona görə də əkinçiliklə bağlı bir sıra atalar sözlərində fəsillərin xarakteri əsas götürülmüşdür. “Divan”dakı bir atalar sözündə deyilir:” yazın katığlansa, kışın səwnür- yayda çalışan qışda sevinər” (2,s.159). Hər işi öz vaxtında görmək, bu günün işini sabaha qoymamaq düşüncəsi bu atalar sözündə öz ifadəsini tapmışdır. Xüsusilə əkinçilikdə hər işin öz vaxtı var. Şumu, səpini, becərməni və s.oz vaxtında aparmayanda məhsul olmur. Əkinçi isə qışın bütün azuqəsini yayda yıgır. Ona görə atalar sözündə deyilir ki, “yayda çalışan qışda sevinər”. Bu o deməkdir ki, yayda hər işini öz vaxtında görüb, yaxşı məhsul yığan əkinçi qışda dərd-qəm çəkməz. Fəsillər haqqında digər atalar sözündə yazın və payızın bir-biri ilə bağlılığına işarə edilmişdir. Onun mətni belədir: “küz kəligi yayın bəlgülüg-payızın gəlişi yazdan bəllidir” (2,s.160). “Divan”da həmin atalar sözünə bu cür açıqlama verilmişdir: “Bu söz sonu əvvəlcədən bəlli olan iş barədə deyilir”. Bu,atalar sözünün işlənmə diapazonunun genişliyi, qeyri-məhdudluğu aspektindən doğru izahdır. Lakin konkret fəsillərin bir-biri ilə bağlılığı, əlaqəsi baxımından burada iki məsələni də qeyd etmək lazımdır: 1). El arasında belə bir inam var ki, Novruz bayramından sonrakı hər gün bir fəslin necə olacağını bildirir. Əgər Novruz bayarmı martın 21-də girirsə, martın 22-si yayın, 23-ü payızın və 24-ü qışın necə keçəcəyini göstərir. “Payızın gəlişi yazdan bəlli olar” atalar sözündə məhz buna işarə edilmişdir; 2). Xalq arasında belə bir inam da var ki, qış sərt keçəndə yay yaxşı, yay pis keçəndə qış yumşaq olur. Yazla payız da bu cür qarşılaş- dırılır və payızın gəlişi əslində yazda bilinir. “Divan”dakı atalar sözlərində türk milli xarakterinin təcəssümü geniş yer tutur və böyük maraq doğurur. Həm də bu mətnlər etnoqrafik və tarixi aspektlərdən tədqiq edilməmişdir. Onlardan ikisini nəzərdən keçirək: “Divan”dakı bir atalar sözündə deyilir: “böri koşnısın yeməs- qurd öz qonşusunu yeməz” (2,s.209). Bu atalar sözündə obyekt kimi qurdun seçilməsi qətiyyən təsadüfi deyil. Qurdun bir çox xarakterik xüsusiyyətləri türk milli xarakteri ilə üst-üstə düşür. Ona görə də atalar sözündə türk xalqının qonşuluq münasibətləri ustalıqla qurdun üzərinə köçürülmüşdür. Türklərin həyatında müharibələrlə müşayiət olunan dövrlər az deyil. Bu heç də türklərin müharibəyə meylli olduğlarını göstərmir. Türklər dinc yaşamağı, barış içində yaşamağı daha üstün tutmuşlar. Müharibələrin baş verməsinə əksər hallarda düşmən tərəfi səbəb olmuşdur. Türk epik təfəkkürünün yaratdığı əsərlərdə də bunu aydın görürük. Məsələn, “Koroğlu” dastanının bir çox qollarında belə ifadələrə rast gəlirik: “Gəl sənə söyləyim, ay Dəli Həsən, And içmişəm, bu gün döyüş olmasın” (5,s.36); “Koroğlu baxdı ki, iş davasız keçməyəcək” (5,s.37); “Ərəb Reyhan! Mən PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 166 166 Koroğluyam. Mən xotkarlardan, vəzirlərdən, gizirlərdən qorxmuram. Onda ki, olasan sən. Ancaq mənim sənin bu adamlarına yazığım gəlir. Onları nahaq yerə qırdırıb qanlarına bais olma” (5,s.134); “Tanrıtanımaz! Bax deyirəm. Məbada, məbada Rumda dava-zad eləyəsiz” (5,s.226). Bu misallardan aydın görünür ki, Koroğlu həmişə davadan qaçmış, işi mümkün qədər davasız yoluna qoymağa çalışmışdır. Dava isə əksər hallarda Koroğlunun yox, qarşı tərəfin təkidi və günahı üzündən baş vermişdir. “Divan”da rast gəlinən bir atalar sözündə türklərin bu xarakterik cəhəti öz ifadəsini tapmışdır: “kanığ kan birlə yumas- qanı qanla yumazlar” (2,s.157). XI əsrdə yazıya alınmış bu atalar sözünün tarixinin daha qədim olduğu şübhəsizdir. Onun mənası “Koroğlu” dastanından gətirilmiş misallarla tam üst-üstə düşür. Göründüyü kimi, M.Kaşğarinin “Divan”ında yazıya alınmış atalar sözü və məsəllərin bir qismi daşıdığı etnoqrafik informasiyanın zənginliyi baxımından diqqəti xüsusilə cəlb edir və onların türk xalqının tarixinin, xüsusilə təsərrüfat fəaliyətinin öyrənilməsində böyük elmi əhəmiyyəti var. Bu atalar sözü və məsəllərdə türk xalqının təsərrüfat fəaliyyəti, onun çoxsahəliliyi, hər bir sahənin özünəməxsus xüsusiyyətləri uzun müddətli və zəngin təcrübələr nəticəsində sınaqlardan keçirilərək ümumiləşdirilmişdir. Ona görə də demək olar ki, M.Kaşğari “Divan”ında yazıya alınmış atalar sözü və məsəllər türk xalqının mənəvi və maddi mədəniyyət tarixini dərindən öyrənmək işində əvəzsiz nümunələrdir. Qaynaqlar 1. Kaşğari Mahmud. Divanü Lüğat-it-türk (tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əsgər). IV cilddə. III c. Bakı. 2006. 400 s. 2. Kaşğari Mahmud. Divanü Lüğat-it-türk (tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əsgər). IV cilddə. I c. Bakı. 2006. 400 s. 3. Kaşğari Mahmud. Divanü Lüğat-it-türk (tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əsgər). IV cilddə. II c. Bakı. 2006. 400 s. 4. Bünyadov Teymur. Ön söz // Azərbaycan etnoqrafiyası.3 cilddə. İİ c. Bakı.2007.s.5-12 5. Azərbaycan dastanları. V cilddə. IV c. “Koroğlu” dastanı (Tərtib edəni M.H.Təhmasib). Bakı. 1969. 508 s. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|