Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I Bölmə BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏRİN NƏZƏRİYYƏSİ
- BİM-in əsas kateqoriyaları, onların məzmunu
- BİM-in predmeti.
- BİM-in obyekti.
- Ölkələrin təsərrüfat əlaqələrində beynəlmiləlləşmə proseslərinin təsiri, beynəlxalq əmək bölgüsü, beynəlxalq kooperasiya.
I Bölmə BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏRİN NƏZƏRİYYƏSİ Fəsil 1 BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏRİN (BİM) ANLAYIŞLARI, KATEQORİYALARI VƏ MƏZMUNU 1.1. BİM-in əsas kateqoriyaları, onların məzmunu ümumi şəkildə götürüldükdə, BİM ölkələr arasında beynəlxalq əməkdaşlığı və onun tənzimlənməsini təmin edən təsərrüfat-istehsal, ticari-iqtisadi, maliyyə, elmi-informasiya və insani münasibətlər sistemidir. Beləliklə, BİM-in predmeti istehsal amillərinin milli sərhədləri aşması və digər proseslər zamanı meydana çıxan, bununla da beynəlxalq əmtəə yaradan iqtisadi münasibətlərdir. Bu münasibətlər təkcə malların və xidmətlərin hərəkəti ilə deyil, həmçinin, əqli əmək məhsullarının yerdəyişməsi, maliyyə axınları, əmək miqrasiyası, insanların işgüzar səfərlər və turist səyahətləri, beynəlxalq qİ3onətlərin müəyyənləşdirilməsi, TMK-nın, inteqrasiya qruplarının fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Beləliklə, söhbət ən müxtəlif beynəlxalq iqtisadi-maliyyə və digər münasibətlər və qarşılıqlı əlaqələrdən gedir, onların məcmusu isə dünya bazarını təşkil edir. Bu əlaqələr və münasibətlər dövlətlərin, beynəlxalq təsərrüfat-maliyyə və başqa sahələrin nizama salınması (tənzimlənməsi), xarici və be3məlxalq iqtisadi münasibətlərlə bağlı əlaqələrin inkişaf etdirilməsi və (və ya) buna yardım göstərilməsi ilə məşğul olan beynəlxalq təşkilatların, fınna və bankların, hüquqi və fiziki şəxslərin bir-birinə qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşır. Belə halda müasir dövrün qlobal problemləri əməkdaşlığın xüsusi sahələrini müə3^ənləşdirir. Britaniyanın «Makmillanm müasir iqtisadi nəzərij/yə lüğəti»ndə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər (international economics) nəzəriyyəsi «iqtisadi nəzəriyyənin ölkələr arasında malların və xidmətlərin alqı-satqısı, maliyyə axınları və istehsal amillərinin yerdəyişməsi sahəsində əməliyyatları öyrənən bölməsi»* kimi müəyyənləşdirilmişdir. Görünür ki, Makmillan lüğətinin tərtibatçıları professor H.S.Qruber tərəfindən ifadə olunmuş açıqlamanı mövcud olanlar içərisində ən uğurlu hesab etmişlər. Sonra anlayış ^ Словарь современной экономической теории Макмиллана / под общ. ред. Д.У.Пирса. М., 1997. С. 252.
bu cür təfsir olunur: «O (yəni nəzəriyyənin bir hissəsi - R.X.), adətən iki fənn sahəsinə bölünür: xalis nəzəriyyə və pul nəzəriyyəsi. Bunlardan birincisi öz diqqətini ticarətdən faydalar (gains from trade), ticarət şərtləri (tenus of trade), ticarətin strukturu və s. kimi real kəmiyyətlər, ikincisi isə valyutaların məzənnələrinin (exchange rate) və tədiyyə balansının (balance of payment)' tarazlığının tənzimlənməsi mexanizmlərinin (adjusment mechanizm) müəyyənləşdirilməsi üzərində cəmləşdirir. BİM-in bu cür müəyyənləşdirilməsi və təfsiri onun məzmununu, əsas istiqamətlərini və formalarını kifayət qədər dolğun ifadə edir. Bu, həmçinin, İngiltərə-Amerika elmi və tədris ədəbiyyatında BİM- in əsas məsələlərinə necə yanaşıldığı barədə təsəvvür yaradır. BİM öyrənilərkən bir sıra prinsipal məqamları fərqləndinnək vacibdir. 1.
BİM nəzəri fənn kimi, ümumi iqtisadi nəzəriyyənin və ya siyasi iqtisadın bölmələrindən biridir. Müasir formaları (beynəlxalq ticarət istisna olunmaqla) dünya iqtisadiyyatının inkişafının yalnız yetkin mərhələlərində - XX əsrdə sistem şəklində formalaşdığına görə, BİM nəzəriyyələri nisbətən gec inkişaf etməyə başlamışdır. 2.
BİM nəzəriyyəsi dünya iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinin bünövrəsi üzərində qurulmuşdur, onunla sıx əlaqədardır və buna görə də bir sıra məfhum kateqoriyaları biliklərin bu sahələri üçün ümumidir (bu, beynəlxalq iqtisadiyyat təmayüllü əlaqədar tədris fənlərinə də şamildir). 3.
iqtisadiyyatının) strukturunda baş verən proseslər dərhal «üstqurumda» (yəni BİM-də) öz əksini tapır. Eynilə BİM sistemindəki dəyişikliklər dünya iqtisadiyyatında təzahür edir. 4.
BİM-in bütün formaları qeyri-adi dinamikliyə malik sistemdir. Adətən, dünya iqtisadİ3^atmdakı dəyişikliklərlə (böhran, tənəzzül yaxud artım), maliyyə axınlarının hərəkətinin dinamikası, valyuta məzənnələrinin tərəddüdü ilə əlaqələndirilən bütün hadisələr dərhal BİM-də əks olunur və yalnız bundan sonra dünya iqtisadiyyatının strukturları (o cümlədən dünya bazarları) üzərinə «keçir». 5.
Sonuncu məqam milli, xüsusilə də aparıcı ölkələrin iqtisadiyyatında gedən qloballaşma əsrində dövlət sərhədlərini aşan proseslərin dinamikası ilə əlaqədardır. Ən ümumi şəkildə BİM (bazar agentləri - şirkətlər, banklar, birjalar və s. onun fonnaları çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər) həm pozitiv ^ Grubel H.C. International Economics, revised edn. Irvin, Yomewood, Illinois, 1981. 21
(məsələn, artım şəraitində), həm də dağıdıcı (tənəzzül və böhranlı enmə dövrlərində) proseslərin daşıyıcısı qismində çıxış edir. Eyni zamanda BİM sahələrində bütövlükdə dünya iqtisadiyyatında sabitliyi təhdid edən vəziyyətlərin idarə olunması üzrə konkret əməliyyatlar yerinə yetirilir. BİM-in predmeti. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin əsas formaları və istiqamətləri, bütöv sistem kimi, BİM-in predmeti qismində çıxış edir. BİM vasitəsilə milli əmtəə axınlarının transfonuasiyası (istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkəti) baş verir, vahid dünya bazarı və sahələr üzrə malların, xidmətlərin, kapitalların, işçi qüvvəsinin, texnologiyaların və s. beynəlxalq bazarları fəaliyyət göstərir. BİM-in obyekti. BİM-in obyekti, əsas etibarilə, milli bazarlarda mövcud olan mallar, xidmətlər, kapitallar və əqli əmək məhsullarıdır. Lakin onlar burada halım dəyişmiş formada, yəni «kağızlarda» təmsil olunduğuna görə, «fiziki iştirak» etmir, özü də dünya bazarlarında abstraktlaşma səviyyəsi son dərəcə yüksəkdir. Bundan başqa, beynəlxalq əməkdaşlıq və dünya təsərrüfatında yaranan vəziyyətlərin beynəlxalq tənzimlənməsi sahələrində baza münasibətləri də BİM-in obyekti kimi çıxış edir. Ölkələrin təsərrüfat əlaqələrində beynəlmiləlləşmə proseslərinin təsiri, beynəlxalq əmək bölgüsü, beynəlxalq kooperasiya. Tarixən ilkin kapitalist münasibətlərinin milli sərhədlərdən kənara «çıxması» Böyük Coğrafi Kəşflər - Yeni Dünyanın (1500-cü ildə Kolumbun Cənubi Amerika sahillərinə üçüncü səyahəti), Avropadan Hindistana yolların kəşf edilməsi. Afrikanın müstəmləkəyə çevrilməsi dövrünə təsadüf edir. Sonrakı 500 il ərzində ölkələrarası təsərrüfat əlaqələrinin intensivləşməsi nəticəsində XIX əsrin sonu - XX əsrin başlanğıcında dünya təsərrüfatı formalaşmışdır. XX əsrdə elmin, texnikanın və texnologiyaların sürətlə tərəqqisi nəticəsində beynəlmiləlləşmə prosesləri dinamik surətdə inkişaf edirdi. İqtisadi və maliyyə beynəlmiləlləşməsi prosesləri ölkələrin, regionların beynəlxalq və qarşılıqlı asılılığının, müxtəlif ölkələrin bazarlarında fəaliyyət göstərən subyektlərin (firmaların) təsərrüfat əlaqələrinin güclənməsinə təsirini göstənnişdir. İstər- istəməz beynəlxalq tiearətin və təsərrüfat-maliyyə münasibətlərinin vahid qaydalarını qəbul edən milli iqtisadiyyatların get-gedə açılınası dünyanın əksər ölkələrini, hətta özünün ifrat dərəcədə möhkəm avtargiya rejimini saxlamağa səy göstərən Şimali Koreya tipli dövlətləri beynəlxalq əmək bölgüsünün yeni sxemlərinin formalaşmasına cəlb etmişdir.
Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|