Kollektivdə heç bir əhəmiyyəti olmayan bu insan sadəcə və sadəcə fərddir

Möhtəşəm dəqiqə. Tərpənmədən, donub qalıb qəribə ekstaza girmişdim. Amma ekstazın ən qaynayan vaxtında yeni nə isə yarandı, mən ürək bulantısını başa düşdüm, ona sahib oldum. Düzünü desəm öz kəşfimi formalaşdırmağa çalışmırdım. Amma məncə bundan sonra onu söz halına salmaq mənim üçün çətin olmayacaq. Onun mənası- təsadüfdədir. Demək istəyirəm ki, yerinə görə mövcudluq zəruriyyət deyil. Mövcud olmaq burda olmaq deməkdir, vəssalam; mövcudluq birdən qarşına çıxır, onunla toqquşmaq olar, amma onda qanunauyğunluq yoxdur. Məncə bəzi adamlar bunu başa düşüblər. Amma onlar bu təsadüfü aşmaq istəyiblər, yeni zəruri və özünü idarə edə bilən məxluq yaradıblar. Amma heç bir zəruri məxluq mövcudluğu izah etməyə kömək edə bilməz, təsadüfilik zahiri bir şey, görüntü deyil, onu dağıtmaq olmaz, bu nə isə tam bir şeydir, daha doğrusu hansısa bütöv səbəbsizlikdir. Hər şey səbəbsizdir- bu park, bu şəhər, mən özüm. Bunu başa düşəndə hər şey bulanır, üzür, “Dəmiryolçuların sığınacağında” axşam belə olmuşdu, o ürəkbulantısı idi. Yaşıl təpədəki əclafların etdikləri budur, onlar və onlar kimilər öz ideya və hüquqlarının köməyi ilə bunu gizlətməyə çalışırlar. Alçaq yalan, heç kimin heç nəyə haqqı yoxdur, bu insanlar mövcudluğu səbəbsizdir, digərlərinin mövcudluğunun səbəbsiz olduğu kimi, onlar özlərini artıq hiss etmələrini dayandıra bilməyəcəklər. Ürəklərinin dərinliyində onlar gizlicə artıqdırlar, formasız, qeyri-müəyyən, qəmgindirlər.

Bu qarabasma nə qədər davam etdi? Mən şabalıdın kökü idim. Və ya daha doğrusu mən bütünlünlə onun mövcudluğunun şüuru olmuşdum. Onunla bir olmuşdum, o olmuşdum. Bu bütün etibarsız ağırlığı ilə bu hərəkətsiz ağaca çökmüş qeyri müəyyən şüur idi. Zaman ayaqlarımın altındakı balaca qara gölməçədə dayanmışdı, bu andan sonra artıq heç nə baş verə bilməzdi. Bu ağır hissdən qurtulmaq istərdim, amma bunun mümkün olacağını təsəvvür edə bilmirdim. Mən daxildə idim: qara kök keçib getmirdi, olduğu yerdə dayanmışdı, çox böyük tikə boğaza necə ilişirsə eləcə gözlərimə ilişmişdi. Onu nə qəbul edə, nə də ondan imtina edə bilirdim. Gözlərimi qaldırmaq mənə nəyin bahasına başa gəldi? Mən onları qaldırdımmı? Məncə bir neçə anlıq özüm özümü məhv etmişdim. Bir neçə an sonra yenidən doğulanda başım arxaya əyilmişdi, gözlərim yuxarı baxırdı. Düzünü desəm bu keçidi xatırlamıram. Amma birdən kökün mövcudluğu haqqında fikirləşmək mənə mümkünsüz göründü. Varlıq itdi, boş-boşuna təkrarlayırdım ki, kök mövcuddur, hələ də burada, oturacağın altında, sağ ayağımın yanındadır- boş sözlər idi. Mövcudluq elə bir şey deyil ki, onun haqqında kənardan fikirləşəsən, o birdən axmalı, içinə dolmalı, bütün ağırlığı ilə böyük, tərpənməyən vəhşi heyvan kimi ürəyinə çökməlidir- və ya heç nə yoxdur.

Daha heç nə olmadı, baxışlarım boşaldı, xoşbəxt idim ki azad olmuşam. Sonra birdən gözlərimin qabağında nə isə tərpənməyə, yüngül, qeyri müəyyən hərəkətlər etməyı başladı- bu ağacların başını yellədən külək idi.

Deyəsən hətta sevindim ki, gözlərimin qabağında nəsə tərpəndi, artıq çoxlu tərpənməyən, donuq baxışlarını üzümə zilləyən əşyalardan dincələ bilərdim. Budaqların necə tərpənməsinə baxarkən öz-özümə dedim ki, hərəkət heç vaxt tam olmur, o keçid dövrüdür, bölünmüş zamanın iki varlığı arasında vasitədir. Özümü hazırlayırdım ki, hərəkətin yoxluqdan necə yaranmasını, necə az-az böyüməsini, çiçəklənməsini görəcəm, nəhayət varlığın doğulmasına baxa biləcəm. Amma heç üç saniyə keçmədi ki, bütün ümidlərim məhv oldu. Kor kimi ətrafda tərpənən budaqlarda varlığa “keçidi” tuta bilmədim. Keçid ideyası özü də insanlar tərəfindən düşünülüb. Çox müəyyən ideyadır. Bütün bu kiçik titrəyişlər bir-birindən fərqli idilər, öz-özlərinə inkişaf edirdilər. Onlar hər tərəfdən budaqların ətrafında qaynaşırdılar. Onlar bu quru əllərin ətrafında sovrulub, onları kiçik tufana qərq edirdilər. Əlbəttə ki, hərəkət ağacdan tamam fərqli bir şeydir. Amma bu da tamlıq idi. Əşya idi. Gözümə dəyən hər şey dolu idi. Budaqların sonluqlarında varlıqlar dəstələnmişdi, onlar fasiləsiz yenilənirdilər amma heç vaxt doğulmurdular. Mövcud külək böyük milçək kimi ağacda oturmuşdu və ağac titrəyirdi. Amma titrəmə doğulan xüsusiyyət deyildi, şəraitdən hərəkətə keçid də deyildi, bu əşya idi, əşya-hərəkət ağaca yayılırdı, ona sahib olurdu, onu silkələyirdi və birdən tərk edib, gedirdi ki, öz ətrafında fırlansın. Hər şey dop-dolu idi, hər şey hərəkət idi, bölünmüş zaman yox idi, hər şey, hətta ən kiçik tərpəniş belə varlıqdan ibarət idi. Ağacın ətrafında yanıb-sönən bütün varlıqlar isə heç yerdən yaranmırdılar və heç yerə də getmirdilər. Birdən görürdün ki, o var, sonra birdən görürdün ki, artıq yoxdur. Mövcudluğun yaddaşı yoxdur, gedəndən heç nə saxlamır, hətta xatirələr belə. Mövcudluq hər yerdə sonsuzluq qədər artıqdır, hər yerdə və həmişə. Mövcudluq həmişə ancaq mövcudluqla məhdudlaşır.

Başlanğıcı olmayan varlıqların bolluğunda əzilirdim, başım fırlanırdı, oturacağa söykənmişdim. Bütün ətraf yayılırdı, çiçəklənirdi, qulaqlarımda mövcudiyyət cingildəyirdi, bütün bədənim əsirdi, açılırdı, ümumdünya tumurcuqlanmasına təslim olurdu, bu iyrənc idi. “Axı bu varlıqlar hamısı bir-birinə oxşayırlarsa onda nəyə lazımdır bütün bunlar?” Nəyə lazımdır bu qədər eyni ağaclar? Nə qədər varlıq uğursuzluğa düçar olur amma sonra yenidən yaranır, arxası üstə çevrilmiş böcəyin inadkar cəhdlərini xatırladaraq yenidən və yenidən uğursuzluğu yaşayır. (Mən özüm də belə cəhdlərdən biriyəm). Bu bolluq səxavət deyildi- əksinə. O qaşqabaqlı, əzgin idi, özü-özünü əzirdi. Ağaclar, nəhənglik, yöndəmsiz bədən... Birdən xatırladım ki, kitablarda möhtəşəm baharın gəlişi qəfil partlayış, coşğun çiçəklənmə kimi izah edilir, güldüm. Hakimiyyət iradəsindən, yaşamaq mübarizəsindən danışan axmaqlar da var. Yəni onlar heç vaxt heyvanlara və ya ağaclara baxmayıblar? Bax elə bu keçəl ləkəli çinar, bu irinləmiş kötük- məni inandırmaq istəyirlər ki, bunlar gəncdirlər və göylərdən gələn güclə dolublar? Və ya bu kök? Aydındır, gərək onu özünü yemləmək üçün yeri qazan acgöz caynaq kimi təsəvvür edim.

Yox, mən əşyalara belə baxa bilmərəm. Hə, boşluq, zəiflikdir. Ağaclar yırğalanırlar. Bu o deməkdir ki, onlar göyə can atırlar? Xeyir, onlar daha çox solublar, hər dəqiqə gözləyirdim ki, gövdələri yorğun fallos kimi qırışacaq, yumşaq, qara bir şeyə çevriləcəklər, qırışmış sinələri ilə yerə çökəcəklər. Onlar mövcud olmaq istəmirdilər, amma mövcud olmaya da bilmirdilər- bütün çətinlik bundadır. Onlar sakitcə, həvəssiz öz kiçik aşlarını hazırlayırdılar: şirə yavaş-yavaş, istəmədən yuxarı qalxırdı, köklər isə yavaş-yavaş torpağa enirdi. Amma hər dəqiqə elə görünürdü ki, indi hamıya tüpürüb, yox olacaqlar. Yorğun, qoca halları ilə faydasız varlıqlarını davam etdirirdilər, çünki ölməyə gücləri çatmırdı, ölüm onlar üçün xaricdən gəlməli idi: ancaq musiqi melodiyaları qürurla daxili zərurət kimi özlərində ölümü daşıyırlar, amma axı onlar mövcud deyil. Hər bir varlıq səbəbsiz yaranır, gücsüzcə davam edir və təsadüfən ölür. Arxaya söykənib, gözlərimi yumdum. Amma çaxnaşan obrazlar o dəqiqə irəli atılıb, yarıyumulu kirpiklərim arasındakı bütün ərazini varlıqla doldurdular. Hər şey varlıqla doludur, insan ondan qaça bilməz.

Qəribə obrazlar. Onlar müxtəlif əşyalara oxşayırdılar. Əsl şeylərə deyil, oxşarlarına. Ağac əşyalar stula, ağac başmaqlara uyğunlaşırdı, digər əşyalar isə bitkilərə. Və daha iki üz: bir dəfə bazar günü mənim yanımda “Vezeliz” pivəxanasında nahar edən cütlük. Yağlı, isti, hissiyyatlı, mənasız, qırmızı qulaqlı. Mən qadının çiynini və boynunu görmüşdüm. Çılpaqlığındakı mövcudluğu. Başıma gələn fikir məni dəhşətə gətirdi- bu ikisi hələ də Buvildə mövcuddurlar; hansısa iylərin arasında- yumşaq sinə sərin parçaya sürtünməyə davam edir, rahatca krujevaların arasına yerləşib və qadın hiss edir ki, onun sinəsi korsajda mövcuddur və fikirləşir: “Mənim döşlərim, mənim şirəli almalarım” və sirli-sirli gülümsəyir, sinəsinin necə şişməsini dinləyir, qıdıqlanır və birdən qışqırdım, gördüm ki, gözlərim açıqdır.

Yəni mən bu dəhşəti həqiqətən görmüşəm? O burada parkda idi, ona axmışdı, mürəbbə kimi şirəli, yapışqan, sıx idi, ağaclara yapışmışdı. Yəni bütün parkla birlikdə mən də onun içindəyəm? Qorxdum, amma həm də hirsləndim, bu elə axmaq, elə ədəbsiz idi ki, bu iyrənc marmelada nifrət edirdim. Hər yerdə var idi. O göyə qədər qalxdı, genişləndi, hər şeyi öz həlməşik gücsüzlüyü ilə doldurdu, dibsiz dərinliklərini görürdüm, onlar bağdan, Buvil evlərindən uzağa getdilər, mən artıq Buvildə deyildim, başqa heç bir yerdə də deyildim, uçurdum. Təəccüblənmədim, başa düşürdüm ki, bu Dünyadır, bütün çılpaqlığı ilə qarşımda dayanan dünya və mən bu nəhəng mücərrəd varlığın görünüşünə baxanda hirsimdən boğulurdum. Hətta sual da vermək olmurdu ki, hər şey haradan yaranır, necə yaranır, niyə hansısa dünya mövcuddur, başqa heç nə. Sualın heç bir mənası yox idi, dünya hər yerdə idi, arxada, qabaqda. Ona qədər heç nə olmamışdı. Heç bir şey. Elə bir an yox idi ki, o mövcud olmasın. Məni də bu qıcıqlandırırdı, axı aydın idi ki, bu üzün mövcud olmasında heç bir məna yoxdur. Amma o mövcud olmaya bilmirdi. Təsəvvür etmək olmur: yoxluğu yaratmaq üçün gərək burada, bu dünyanın sıxlığında, açıq gözlü olasan; yoxluq sadəcə mənim başımda bir fikir idi, bu fikir bu böyüklükdə mövcuddur, yoxluq varlığı qabaqlaya bilməz, o da digərləri kimi bir varlıq idi və çoxlarından gec yaranmışdı. “İyrənc!İyrənc!” – qışqırdım və silkələndim ki, bu yapışqan iyrənclikdən qurtulum, amma ondan can qurtarmaq asan iş deyildi, o çox idi, başlanğıcsız və sonsuz tonlarla, tonlarla varlıqlar var idi, və mən bu ucsuz-bucaqsız kədərin içində boğulurdum. Birdən park boşaldı, elə bil ki, hər şey dibsiz çuxura yuvarlandı, dünya yarandığı kimi də yox oldu və ya mən oyandım. Hər halda daha onu görmürdüm, ətrafımda ancaq saralmış torpaq, hər tərəfdə yırğalanan ölü, quru budaqlar var idi.

Ayağa qalxıb çıxışa yaxınlaşdım. Hasara çatanda arxaya dönüb baxdım. Park mənə gülümsədi. Çıxış hasarına söykənib ona uzun-uzadı baxdım. Ağacların, dəfnə pöhrəliklərinin təbəssümündə mütləq nəsə bir məna olmalı idi. Həə, bu, mövcudluğun həqiqi sirri. Yadıma gəlir, üç həftə qabaq bazar günü demişdim ki, əşyalar elə görünürlər elə bil ki, müttəffiqdirlər. Kimin müttəffiqləri, mənim? Kədərlə hiss etdim ki, bunu başa düşəcək gücdə deyiləm. Gücüm çatmaz. Amma yenə də o burada idi, gözləyirdi, baxışı xatırladırdı. O orada, şabalıdın gövdəsində idi... şabalıdın özü idi. Əşyalar fikirlərə oxşayırlar, yarıyolda donurlar, özləri özlərini unudurlar, nə düşündüklərini unudurlar, yerlə göy arasında asılıb qalırlar, qəribə, balaca fikirləri olur, onu da özlərinə yerləşdirə bilmirlər. Bu kiçik fikir məni qıcıqlandırırdı- onu başa düşə bilmirdim, hətta yüz yeddi il də bu hasarın yanı ilə gəzsəm, yenə də başa düşməyəcəm; mövcudluq barədə nə öyrənə bilərdimsə hamısını öyrəndim. Getdim, otelə qayıdıb bax bu qeydləri etdim.
Həmin gecə

Qərara gəlmişəm: artıq kitab yazmadığıma görə Buvildə qalmağımın bir əhəmiyyəti yoxdur, Parisə köçəcəm. Cümə günü saat beş qatarı ilə çıxacam, şənbə günü Anni ilə görüşəcəm, bir neçə gün birlikdə olacağıq. Sonra bura qayıdacam, bir-iki işimi qaydasına salıb, çemodanımı yığacam. Bir martdan gec olmayacaq Parisdə olacağıma ümid edirəm.

Cümə günü.

“Dəmiryolçuların sığınacağında”. Mənim qatarım iyirmi dəqiqə sonra çıxır. Patefon. Sərgüzəştin tünd qoxusu.

Şənbə günü.
Anni uzun, qara paltarda qapını açır. Əlbəttə ki, əlini uzatmadan “Salam!” deyir. Sağ əlim plaşımın cibindədir. Anni deyingən tonda, çox sürətlə danışır, formallığı qurtarmağa çalışır:

- Gəl, ürəyin istəyən yerdə otur, pəncərənin yanındakı kreslodan başqa.

Bu odur, sözsüz ki, odur. Əlləri bayramsayağı yellənir, üzündə qaşqabaqlı ifadə var, əvvəllər bu ifadə ona keçid dövründəki qız sifəti ilə oxşarlıq verirdi. Amma indi Anni qıza oxşamır. Kökəlib, şişkin döşləri var.

Anni qapını bağlayıb, öz-özünə fikirli-fikirli danışır:

- Bilmirəm, bəlkə yataqda oturum...

Axırda xalı ilə örtülmüş sandığın üstündə oturur. Yerişi dəyişilib, Anni yüklü kimi gəzir, amma hələ də cazibədardır, görünür, köklüyü mane olur. Amma yenə də heç nəyə baxmayaraq bu Annidir.

Gülməkdən boğulur.

- Nəyə gülürsən?

Adətinə sadiq qalıb, o dəqiqə cavab vermir, üzündə davakar ifadə var.

- De görüm nəyə gülürsən?

- Çünki içəri keçən kimi gülümsədin. Qızını elə indicə ərə vermiş atalara oxşayırsan. Yaxşı, dayandın, daha bəsdir. Plaşını soyun və otur. İstəyirsən burada otur.

Sükut hökm sürür. Anni onu pozmağa çalışmır. Necə çılpaq otaqdır! Əvvəllər Anni hara getsə özü ilə böyük çemodan aparırdı, içi şallar, türbanlar, yapon maskaları, şəkillərlə dolu olardı. Otelə çatan kimi- hətta bir gecəlik olsa da- ilk işi çemodanı açmaq olurdu, bütün var-dövlərini çıxarıb divarları, lampaları, stol-stulları, döşəməni düşünülmüş və ya dəyişdirilmiş qaydada bəzəyərdi, yarım saat keçmirdi ki, ən adi otel otağı o qədər hissiyyatlı, şişkin fərdə çevrilirdi ki, bəzən dözülməz olurdu. Bəlkə Anni çemodanını itirib və ya saxlama otağına qoyub...Bu vanna otağının yarı açıq qapısı ilə soyuq otaqda nəsə pislik var idi. O mənə Buvildəki otağımı xatırladır, onun daha gözəl və daha kədərli variantını.

Anni yenidən gülür. Bu qəhqəhəni tanıyıram- çox yüksək və bir az burnunda.

- Heç dəyişməmisən. Bu sərsəm görünüşlə nə axtarırsan?

O gülümsəyir, eyni zamanda da mənə maraqla bir az da düşməncəsinə baxır.

- Sadəcə düşündüm ki, bu otaqdan bilmək olmur ki, burada sən yaşayırsan.

- Hə, məsələ belədir..,- qeyri-müəyyən cavab verdi.

Yenə də sükut. İndi Anni yataqda oturub, qara paltar onu solğunlaşdırır. Saçlarını kəsdirməyib. Hələ də sakitcə, qaşlarını bir az qaldırıb, mənə baxır. Deməli mənə deyəcək heç bir sözü yoxdur? Onda məni niyə çağırıb? Sükut dözülməz olur.

- Səni görməyimə şadam,- yazıq tonla deyirəm.

Sonuncu söz boğazımda ilişir. Əgər ağıllı bir şey fikirləşə bilmirəmsə yaxşı olardı ümumiyyətlə ağzımı açmayım. İndi hirslənəcək. Ümumiyyətlə bilirdim ki, ilk dəqiqələr əzablı olacaq. Əvvəllər də Anni ilə görüşəndə qoy hətta bir gündən sonra, hətta səhər yuxudan sonra heç vaxt onun gözlədiyi sözləri tapa bilmirdim, elə söz tapa bilmirdim ki, onun paltarına, havaya, sonuncu dəfə danışdığımız ifadələrə uyğun olsun. İndi görəsən nə istəyir? Tapa bilmirəm.

Gözlərimi qaldırıram. Anni mənə hətta mehribanlıqla baxır.

- Deməli heç dəyişməmisən? Əvvəlki kimi axmaqsan?

Üzündə razılıq var. Amma niyə belə yorğun görünür?

- Sən yol sütunusan, - deyir, - həmişə bir yerdə dayanan sütun. Dayanmadan və bütün ömrün boyu deyəcəksən ki, Melenaya iyirmi yeddi kilometrdir, Montarjiyə qırx iki kilometrdir. Bax elə buna görə də mənə lazımsan.

- Sənə lazımam? Görüşmədiyimiz bütün dörd ildə sənə lazım olmuşam? Hisslərini yaxşı gizlədə bilirsən.

Bunu təbəssümlə deyirəm, yoxsa elə bilər ki, ondan incimişəm. Amma hiss edirəm ki, təbəssüm saxta alındı. Özümü pis hiss edirəm.

- Necə də axmaqsan? Əgər söhbət səni görməkdən gedirsə əlbəttə ki, buna ehtiyacım yoxdur. Səndə başa düşürsən elə bir şey yoxdur ki, baxanı sevindirsin. Mənə lazımdır ki, sən bu dünyada yaşayasan, heç dəyişməyəsən. Sən nə Parisdə nə də yaxınlarda olmayan platin metr kimisən. Məncə heç kim heç vaxt onu görmək istəməz.

- Bax burada səhv edirsən.

- Vacib deyil, əsas odur ki, mən görmək istəmirəm. Amma mən sevinirəm ki, o var, planet meridianının dörddə bir hissəsinin on millionluq parçasına bərabərdir. Mən bu barədə həmişə qarşımda kimsə ev ölçəndə və ya parça alanda fikirləşirəm.

- Deməli elə?- soyuq-soyuq deyirəm.

- Amma mən sənin haqqında hansısa mücərrəd varlıq kimi düşünə bilərəm, məsələn elə ölçü cihazı kimi. Mənə minnətdar olmalısan ki, buna görə hər dəfə üzünü yadıma salıram.

Yenə başladı, bizim klassik mübahisələrimiz, keçmişdə bunu mən dəyişirdim, ürəyimdə sadə arzu hiss edirdim ki, ona deyim səni sevirəm və qucaqlayım. Bu gün belə bir arzum yoxdur. Sadəcə susmalı, ona baxmalı və sükutda bu qeyri-adi hadisənin mənasını hiss etmək qalırdı- Anni qarşımda idi. Onun üçünsə- yəni onun üçün bu gün də başqa günlər kimi idi? Əlləri əsmir. Yəqin o gün mənə yazanda ki, nəsə deməlidir, ola bilsin ötəri halda imiş. İndi bütün izlər soyuyub.

Birdən Anni mənə açıq mehribanlıqla gülümsədi, gözlərim doldu.

- Mən sənin haqqında platin metrədən daha çox fikirləşmişəm. Elə bir gün olmayıb ki, sənin haqqında fikirləşməyim. Ən xırda detallara qədər xatırlamışam səni.

Ayağa qalxıb, mənə yaxınlaşır, əllərini çiyinlərimə qoyur.

- De ki, üzümü xatırlayırdın, baxmayaraq ki, mənə yazığın gəlir.

- Bu düz deyil, - cavab verirəm,- özün ki, bilirsən yaddaşım pisdir.

- Deməli boynuna alırsan ki, məni tamam unutmuşdun. De görüm, küçədə görsən tanıyardın məni?

- Əlbəttə. Amma axı söhbət bundan getmir.

- Heç olmasa yadına gəlir ki, saçlarım hansı rəngdədir?

- Əlbəttə! Sarı.

Gülür.

- Elə də qürurla dedin ki. Sən ki, indi onları görürsən, yaddaşını qurdalamaq lazım gəlmir.

Saçlarımı qarışdırır.

- Səninsə saçların kürəndir,- məni cinləndirir.- İlk dəfə səni görəndə başımda- heç vaxt unutmaram- mavi rəngli yumşaq şlyapa vardı, saçlarınla heç uyğun gəlmirdi. Gözlərin xəstə idi. Hardadı şlyapan? Bilmək istəyirəm, yenə də axmaq zövqün qalır?

- Daha şlyapa geyinmirəm.

Gözlərini bərəldib, fit çalır.

- Bunu özün fikirləşə bilməzdin. Özün? Həə, təbrik edirəm, afərin! Düzdür, bunu çoxdan fikirləşmək lazım idi. Sənin saçların heç nə ilə uyğun gəlmir, nə şlyapayla, nə yastıqla nə də divar kağızı ilə, əgər onun qarşısında dayanırsansa. Ya da gərək Londondan aldığın fetrli şlyapa kimi gərək qulaqlarına qədər örtəsən. Saçlarını şlyapanın altına yığmışdın, görən də elə bilərdi ki, kəllən keçəldir. – və qərarlı tonla əlavə edir, adətən belə danışanda mübahisələrimizə son qoyurdu:- O sənə heç yaraşmırdı.

Hansı şlyapadan söhbət getdiyini xatırlamıram.

- Mən demişdim ki, mənə yaraşır?

- Əlbəttə, demişdin! Ancaq bundan danışırdın. Gizlincə güzgüyə baxırdın, elə bilirdin səni görmürəm.

Keçmiş haqqında bu söhbət məni kədərləndirir. Anniyə baxanda isə deməzsən ki, xatirələri canlandırır: səsində bir damcı da adətən belə şeylərlə məşğul olanda yaranan kədər yoxdur. Elə danışır elə bil ki, söhbət bu gündən və ya dünəndən gedir; bütün baxışlarını, incikliklərini ilk təravəti ilə saxlayıb. Mənim üçünsə hər şey şairanə düşüncələrə çevrilib, istənilən güzəştə hazıram.

Sonra birdən heç bir ifadəsiz deyir.

- Mən isə, görürsən, kökəlmişəm, qocalmışam, gərək özümə baxım.

Düzdür. Və necə də yorğun görünür! Ağzımı açırdım ki, əlavə edir:

- Londonda teatrda oynayıram.

- Kandlerlə?

- Əlbəttə yox. Kandlerlə yox. Bu sənsən. Beyninə salmısan ki, Kandlerlə oynayacam.Neçə dəfə demək olar ki, Kandler dirijordur? Yox, bu Soxo-Skverdə balaca teatrdır. Biz Şon O’Keysinin “İmperator Con”pyesini oynayacağıq, Sinqa və “Britannika”.

- “Britannika”? – təəccüblə yenidən soruşuram.

- Hə, təsəvvür edirsən, “Britannika”. Buna görə qovulmuşam. Bu mənim ağlıma gəldi ki, “Britannikanı” oynamaq olar, onlar isə mənə Yuniyanın rolunu vermək istədilər.

- Deməli belə.

- Amma mən əlbəttə ancaq Aqrippinin rolunu oynaya bilərəm.

- İndi nə edirsən bəs?

Gərək bu sualı verməyəydim. Anninin üzü o dəqiqə cansızlaşdı. Amma duruxmadan danışır.

- Daha oynamıram. Səyahət edirəm. Bir nəfər var, məni təmin edir.- gülümsəyir.- Oh, xahiş edirəm, mənə belə kədərli baxma, heç bir faciə yoxdur. Mən sənə həmişə demişəm ki, sakitcə özümü təmin edə bilərəm. Qısası, bu qoca mənə mane olmur.

- İngilisdir?

- Nə fərqi var?- acıqla soruşur.- Gəl onun haqqında danışmayaq. Nə sənin nə də mənim onunla işim var. Çay istəyirsən?

Hamama girir. Hirslə öz-özünə nəsə mızıldana – mızıldana hansısa qab-qacaqla məşğul olmasını eşidirəm. Yatağının yanındakı gecə stolunun üstündə həmişəki kimi Mişlenin “Fransanın tarixi” kitabı var. Yatağının üstündə- indi baxdım- foto asıb, Emili Brontenin rəssamın qardaşı tərəfindən çəkilmiş yeganə reproduksiyası.

Anni qayıdıb, o dəqiqə deyir:

- İndi də özün haqqında danış.

Yenə də hamamda itir. Bax bunu pis yaddaşım olsa da xatırlayıram: o həmişə birbaşa suallar verirdi ki, bu da məni utandırırdı, çünki onlarda bir tərəfdən səmimi maraq var idi, digər tərəfdən çalışırdı ki, bu mövzuyla tələsik qurtarsın. Hər halda, bu sualdan sonra şübhə qalmır, ona məndən nəsə lazımdır. Bu elə belə yanaşmadır, hələ ki, əvvəlcə qarışıq sualları verəcək ki, ikimənalı suallarla qurtarsın (“İndi də özün haqqında danış”). Sonra özü haqqında o danışacaq. Birdən həqiqətən istədim ki, nə olur olsun ona nəsə danışım. Nə? Ürəkbulantısı, qorxu, mövcudluq...Qoy bunlar məndə qalsın.

- Hə də, tələs- arakəsmədən qışqırır. Əlində çayniklə otağa qayıdır.- Parisdə yaşayırsan?

- Buvildə yaşayıram.

- Buvildə? Niyə elə?Ümid edirəm evlənməmisən.

- Evlənmək? – Diksindim.

Anninin ağlına belə fikir gəlməsi xoşuma gəlir. Bunu ondan gizlətmirəm.

- Boş sözdür! Bu təbii fantaziyalara görə məni nə vaxtsa danlamışdın. Yadına gəlir, özümü iki oğullu dul kimi təsəvvür etmişdim. Və sənə nələr olacağı ilə bağlı müxtəlif şeylər danışırdım. Dözə bilmirdin.

- Sənin isə xoşuna gəlirdi- utanmadan deyir.- Bunları danışırdın ki, özünü təsdiq edəsən. Qısası, sözdə hirslənirsən, amma gizlicə evlənərsən sən. Bütün bir il deyirdim ki, heç vaxt “İmperator bənövşəsi” filminə getməzsən. Sonra mən xəstələndim və sən qonşuluqdakı kinoteatra tək baxmağa getdin.

- Buvildə yaşayıram,- qürurla deyirəm,- çünki Markiz de Rolbon haqqında kitab yazıram.

Anni çalışır ki, maraqlanmış görünsün, mənə baxır.

- Markiz deRolbon? XVIII əsrdə yaşayan?

- Hə.

- Düzdür, mənə onun haqqında danışmışdın,- yayınaraq deyir. Deməli tarixi iş görürsən.

- Hə.

- Ahaaa!

Bir sual da versə ona hər şeyi danışacam. Amma heç nə barədə soruşmur. Şübhəsiz, hesab edir ki, mənim haqqımda öyrəndikləri tamamilə kifayətdir. Anni dinləməyi çox gözəl bacarır, ancaq istəyəndə. Ona baxıram- gözlərini aşağı salır, mənə indi deyəcəyi barədə fikirləşir, söhbətə necə girəcəyi barədə. Bəlkə mən də ona suallar verim? Məncə lazım deyil. O ancaq lazım biləndə danışır. Ürəyim möhkəm döyünür.

- Mən isə dəyişmişəm,- qəfil deyir.

Bu da başlanğıc. Amma danışmır. Ağ, çini stəkanlara çay süzür. Cavab gözləyir, deməli nə isə demək lazımdır. Amma ilk ağla gələn sözləri deyil, onun gözlədiyi sözləri demək lazımdır. Özümü itirmişəm. Doğrudanmı dəyişib? Hə, kökəlib, görünüşü yorğundur, amma o əlbəttə başqa şeyi nəzərdə tutur.

- Bilmirəm. Mənə elə gəlmir. Əvvəlki kimi gülürsən, əvvəlki kimi əllərini çiyinlərimə qoyursan, əvvəlki kimi danışa-danışa fikirləşirsən. Əvvəlki kimi Mişlenin “Tarix”ini oxuyursan. Və başqa nələr...

Məsələn, onun üçün mənim dəyişməyən mahiyyətim vacibdir amma başıma nə gələcəkləri maraqlı deyil, və bu maraqlı oyun, ilk dəqiqədən insanlar arasında ünsiyyəti asanlaşdıran hörmət, dostluq kimi formulları ataraq qarşı tərəfi dayanmadan improvizasiya etməyə məcbur edir.

Çiyinlərini çəkir.

- Yox dəyişilmişəm, - quru-quru deyir,- tamamilə dəyişmişəm. Tamam başqa adam olmuşam. Elə bilirdim ilk dəqiqədə bunu hiss edəcəksən. Amma sən mənə Mişlenin “Tarixi”ndən danışırsan.- Düz qabağımda dayanır.- Görək bu adam özünü göstərdiyi qədər ağıllıdır. Tap görüm nədə dəyişmişəm.

Duruxuram. Ayaqlarını hələ də gülümsəyərək yerə çırpır, amma hiss edirəm ki, qıcıqlanır.

- Mənim bir xasiyyətim var idi ki, səni incidirdi. Hər halda özün belə deyirdin. Amma indi yoxdur. Bunu hiss etməli idin. Məgər indi mənim yanımda özünü daha əmin hiss etmirsən?

Qərar verə bilmirəm deyim ya yox: yox, hiss etmirəm. Əvvəlki kimi stulun ucunda oturmuşam, ancaq onu fikirləşirəm ki, elə bir şey etməyim ki, mənim üçün qeyri müəyyən olan hirs yaradım.

Yenidən oturur.

- Hə, görürsən,- başını əminliklə tərpədib deyir,- başa düşmürsənsə deməli çox şeyi unutmusan. Hətta fikirləşdiyimdən çox şeyi. Yaxşı, heç olmasa əvvəlki günahlarını xatırlayırsan? Yersiz-yersiz gəlirdin danışırdın, gedirdin. Təsəvvür et, hər şey əvvəlki kimi olsaydı sən içəri girərdin, divarlarda maskalar, şallar asılmış olardı, mən yataqda oturardım və deyərdim ( başımı dala atıb, butun pərələrini şişirdib teatrda rol oynayırmış kimi danışır, elə bil ki, özü-özünü yamsılayır) : “Hə, nə gözləyirsən? Otur”. – Əlbəttə heç vaxt sənə deməzdim ki: “ Pəncərənin yanındakı kresloda oturma”.