La disciplina del crimen raptus

 
32
CI. 1, 3, 53 (54)  
Idem  A.  Hermogeni  magistro  officiorum.  Raptores  virginum  vel 
viduarum vel diaconissarum, quae deo fuerint dedicatae, pessima criminum 
peccantes capitis supplicio plectendos fuisse decernimus, quod non solum ad 
iniuriam  hominum,  sed  ad  ipsius  omnipotentis  dei  inreverentiam 
committitur.  1  Qui  itaque  huiusmodi  crimen  commiserint  et  qui  eis 
auxilium tempore invasionis praebuerint, ubi inventi fuerint in ipsa rapina 
et  adhuc  flagrante  crimine  comprehensi  a  parentibus  sanctimonialium 
virginum  vel  viduarum  vel  diaconissarum  aut  earum  consanguineis  vel 
tutoribus  seu  curatoribus,  convicti  interficiantur.  2  Sin  autem  post 
commissum  tam  detestabile  crimen  aut  potentatu  raptor  se  defendere  aut 
fuga  evadere  potuerit,  in  hac  quidem  regia  urbe  tam  viri  excelsi  praefecti 
praetorio quam vir gloriosissimus praefectus urbis, in provinciis autem tam 
viri eminentissimi praefecti praetorio per Illyricum quam magistri militum 
per diversas nostri orbis regiones nec non viri spectabiles praefectus Aegypti 
et  vicarii  et  proconsules  et  nihilo  minus  viri  spectabiles  duces  et  viri 
clarissimi rectores provinciarum nec non alii cuiuslibet ordinis iudices, qui 
in locis inventi fuerint, simile studium cum magna sollicitudine adhibeant, 
ut eos possint comprehendere et comprehensos in tali crimine post legitimas 
et  iuri  cognitas  probationes  sine  fori  praescriptione  durissimis  poenis 
adficiant  et  mortis  condemnent  supplicio.  3  Bona  autem  eorum,  si  hoc 
commissum  fuerit  vel  in  sanctimonialem  virginem,  quae  in  asceterio  vel 
monasterio degit, sive eadem virgo diaconissa constituta sit sive non, eidem 
monasterio  vel  asceterio,  ubi  consecrata  est,  addicentur,  ut  ex  his  rebus  et 
ipsa  solacium  habeat,  dum  vivit,  sufficiens  et  res  omnes  sacrosanctum 
asceterium seu monasterium pleno habeat dominio. 4 Sin autem diaconissa 
cuiuscumque ecclesiae sit, in nullo autem monasterio vel asceterio constituta 
est, sed per se degit, raptoris eius substantia ecclesiae, cuius diaconissa est, 
adsignetur, ut ex his facultatibus ipsa quidem usum fructum, dum superest, 
ab eadem ecclesia consequatur, ecclesia vero omnem proprietatem et plenam 
possessionem earundem rerum nostro habeat beneficio: nemine vel iudice vel 
alia  quacumque  persona  hoc  audente  contemnere.  5  Poenas  autem,  quas 
praediximus, id est mortis et bonorum amissionis, constituimus non tantum 
adversus raptores, sed etiam contra eos, qui hos comitati in ipsa invasione et 
rapina  fuerint.  ceteros  autem  omnes,  qui  conscii  et  ministri  huiusmodi 
criminis reperti et convicti fuerint vel eos susceperint vel quamcumque opem 
eis  intulerint, sive masculi  sive feminae sunt,  cuiuscumque  condicionis  vel 

---

 
33
gradus vel dignitatis, poenae tantummodo capitali subicimus, ut huic poenae 
omnes  subiaceant,  sive  volentibus  sive  nolentibus  sanctimonialibus 
virginibus seu aliis supra dictis mulieribus tale facinus fuerit perpetratum. 
D. XV k. Dec. Constantinopoli dn. Iustiniano pp. A. III cons. [a. 533].  
 
Giustiniano  torna  ad occuparsi  del  regime  del  ratto  delle  donne deo 
dedicatae  in  Nov.  123,  43  (
31
)  con  cui  apporta  alcune  modifiche  alla 
disciplina dettata da CI. 1, 3, 53 (54):  in particolare dispone che  la donna 
che sia stata rapita venga rinchiusa, con tutti i suoi averi, in un monastero 
più sicuro, nel quale non possa ricadere nell’errore. Si tratta di una forma 
di  punizione  a  carico  della  donna  consacrata  di  cui  non  si  ha  riscontro 
nelle  costituzioni  emanate  in  precedenza  ma  che  richiama  piuttosto  la 
nozione di ratto di età costantiniana: questo  recupero della pena a carico 
della  rapita  risponde  probabilmente  alla  volontà  dell’imperatore  di 
preservare  con  ogni  mezzo  la  moralità  sessuale  delle  donne  che  vestono 
abiti  religiosi.  Il  provvedimento  conferma  inoltre  la  pena  di  morte  per  i 
colpevoli e l’attribuzione dei loro beni all’istituto religioso di appartenenza 
della  donna  ma  precisa  che,  se  entro  un  anno  dalla  notizia  del  crimine  i 
responsabili  di  tali  enti  (vescovo  ed  economo),  in  concorso  con  l’autorità 
pubblica,  non  abbiano  rivendicato  tali  sostanze,  l’azione  cadrà  in 
prescrizione.  In  tal  caso  verranno  comminate  sanzioni  amministrative  e 
pecuniarie  al  governatore  che  abbia  trascurato  la  vindicatio  a  favore 
dell’istituto  religioso,  mentre  i  beni  del  rapitore  e  dei  suoi  complici 
saranno confiscati dal comes rerum privatarum. 
 
 
                                                            
(
31
)  Nov.  123  De  diversis  capitibus  ecclesiasticis  è  una  costituzione  di  ampio  respiro, 
composta  da  ben  44  capita,  dedicata  allo  status  giuridico  degli  ecclesiastici,  che  per  la 
prima volta vengono trattati come appartenenti a un corpo unico, nonostante l’ulteriore 
distinzione tra vescovi, chierici e monaci: Giustiniano risulta particolarmente interessato 
alla  santità  della  loro  vita  spirituale  e  per  questo  motivo,  oltre  a  combattere  all’interno 
della costituzione il fenomeno della venalità delle cariche ecclesiastiche e a disciplinare il 
sistema  della  nomina  dei  vescovi,  si  sofferma  su  certi  aspetti  della  vita  delle  donne 
consacrate, tra cui il possibile rischio di rapimento. 

---

 
34
Nov. 123, 43 Perˆ ™kklhsiastikîn diafÒrwn kefala…wn 
`O aÙtÕj basileÝj Pštrῳ tù ™ndoxot£tῳ mag…strῳ tîn qe…wn 
Ñffik…wn.  E‡  tij  ¡rp£sei  À  ØponoqeÚsei  À  diafqe…rῃ  ¢sk»trian  À 
diakÒnissan À mon£strian À ¥llhn oƒanoàn guna‹ka eÙlabÁ b…on À 
scÁma  oecousan,  t¦  toÚtou  pr£gmata  kaˆ  tîn  toà  toioÚtou 
mÚsouj  aÙtù  metascÒntwn  keleÚomen  tù  eÙage‹  tÒpῳ,  ™n  ú  ¹ 
toiaÚth gun¾ õkei, di¦ tîn kat¦ tÒpon Ðsiwt£twn ™piskÒpwn kaˆ 
tîn  o„konÒmwn  aÙtîn,  oÙ  m¾n  ¢ll¦  kaˆ  tîn  ˜k£sthj  ™parc…aj 
¢rcÒntwn kaˆ tîn aÙtîn t£xewn ™kdike‹sqai, toÝj d t¦ toiaàta 
plhmmel»santaj  kaˆ  toÝj  metascÒntaj  aÙtîn  tÕn  e„j  kefal¾n 
k…ndunon  Øpomšnein,  t¾n  d  toiaÚthn  guna‹ka  pantacoà 
¢nazhte‹sqai  kaˆ  met¦  tîn  „d…wn  pragm£twn  ™n  monasthr…ῳ 
™mb£llesqai, ™n ú ¢sfalšsteron ful£ttesqai dÚnatai, †na m¾ kaˆ 
p£lin  ™n  tù  aÙtù  ™gkl»mati  eØreqe…h.  e„  mšntoige  diakÒnissa  e‡h 
kaˆ pa‹daj œcoi nom…mouj, tÕ nÒmimon mšroj d…dosqai to‹j pais…n. 
e„ d e‡sw ˜nÕj ™niautoà met¦ tÕ gnwsqÁnai tÕ toioàto màsoj t¦ 
toiaàta  pr£gmata  par¦  tîn  eÙagîn  o‡kwn  m¾  ™kdikhqe…h, 
keleÚomen  p©si  trÒpoij  tÕn  kÒmhta  tîn  prib£twn  tù  ¹metšrῳ 
f…skῳ  taàta  proskuroàn,  toà  tîn  tÒpwn  ¥rcontoj  toà 
¢mel»santoj  t¦  aÙt¦  pr£gmata  ™kdikhqÁnai  tÁj  zènhj 
¢fairoumšnou  kaˆ  prÒstimon  e'  crus…ou  litrîn  ØpÕ  toà  kÒmhtoj 
tîn  prib£twn  e„sprattomšnou.  Dat.  k.  Mai.  CP.  imp.  dn.  Iustiniani 
pp. Aug. anno XX. post cons. Basilii vc. anno V. ind. IX. [a. 546] (
32
). 
 
Si  ritiene  assai  utile  a  questo  punto  una  comparazione  tra  la  legge 
sopracitata  e  Nov.  6,  6  del  535  sulla  regolamentazione  delle  professioni 
religiose, in cui viene equiparata la posizione delle diaconesse a quella dei 
chierici nel reprimere una condotta di vita sospetta di impudicizia. Per la 
                                                            
(
32
) Authenticum: Si quis rapuerit aut sollicitaverit aut corruperit ascetriam aut diaconissam aut 
monastriam  aut  aliam  quamlibet  feminam  venerabilem  habitum  habentem,  huius  res  et  talis 
sceleris  eius  participum  iubemus  venerabili  loco  in  quo  talis  femina  habitabat  per  locorum 
sanctissimos episcopos et oeconomos eorum nec non etiam cuiuslibet provinciae iudices et eorum 
officia  vindicari,  eos  autem  qui  talia  deliquerunt  et  participes  eorum  sceleris  capitale  periculum 
sustinere, talem vero mulierem ubique (quaeri) et cum propriis rebus (in) monasterio recondi, in 
quo cautius custodiri possit, ut non rursus in eodem crimine reperiatur. Si vero diaconissa fuerit 
et  filios  habuerit  legitimos,  legitimam  partem  dare  filiis.  Si  vero  intra  unum  anuum  postquam 
cognoverint tale facinus tales res iuri venerabilium domorum non vindicentur, iubemus omnibus 
modis  comitem  privatarum  nostro  fisco  has  assignare,  locorum  iudice  qui  neglexerit  easdem 
vindicare cingulo privando et multam V librarum auri a comite privatarum exigendo. 

---