La disciplina del crimen raptus

 
86
In  un  altro  passo  di  Procopio  Teodora  fa  accusare  di  pederastia  un 
certo  Diogene,  sempre  della  fazione  dei  Verdi,  sulla  base  delle 
dichiarazioni  di  due  servi;  tali  accuse  tuttavia  non  vengono  ascoltate  dai 
magistrati,  e  non  in  quanto  sono  rivolte  da  due  schiavi,  ma  perché  essi 
sono  giudicati  “troppo  giovani”  per  potersi  pronunciare  sul  fatto.  Anche 
questo  racconto  fa  pensare  che  esistesse  una  disposizione  legislativa  che 
autorizzava  i  servi  a  farsi  accusatori,  e  che  tale  disposizione  fosse 
contenuta  in  una  Novella  successiva  sia  a  Nov.  77  sia  a  Nov.  141,  e 
purtroppo andata perduta. 
 
P
ROCOPIUS
, Anekdota 16, 23-28 (
16
)
 
23 καὶ  Διογένην  δέ  τινα  οἷ α  Πράσινον  ὄντα  δι'ὀργῆς  ἔχουσα, 
ἄνδρα ἀστεῖ ον καὶ ποθεινὸν ἅπασί τε καὶ αὐτῷ τῷ βασιλεῖ , οὐδέν 
τι  ἧσσον  γάμων  ἀνδρείων  συκοφαντεῖ ν  ἐν  σπουδῇ  εἶ χε.  24 δύο 
γοῦν ἀναπείσασα τῶν αὐτοῦ οἰκετῶν κατηγόρους τε καὶ μάρτυρας 
τῷ  κεκτημένῳ  ἐπέστησε.  25  τοῦ  δὲ  οὐ  κρύβδην  ἐξεταζομένου  καὶ 
λαθραιότατα,  ᾗπερ  εἰώθει,  ἀλλ'ἐν  δημοσίῳ,  δικαστῶν  ᾑρημένων 
πολλῶν  τε  καὶ  οὐκ  ἀδόξων,  διὰ  τὴν  Διογένους  δόξαν,  ἐπεὶ  οὐκ 
ἐδόκουν ἀκριβολογουμένοις τοῖ ς δικασταῖ ς οἱ τῶν οἰκετῶν λόγοι 
ἀξιόχρεῳ  ἐς  τὴν  κρίσιν  εἶ ναι,  ἄλλως  τε  καὶ  παιδαρίων  ὄντων, 
Θεόδωρον τῶν Διογένει ἀναγκαίων τινὰ ἐν τοῖ ς εἰωθόσιν οἰκιδίοις 
καθεῖ ρξεν.  26 ἐνταῦθα  πολλαῖ ς  μὲν  θωπείαις,  πολλοῖ ς  δὲ  τὸν 
ἄνθρωπον αἰκισμοῖ ς περιῆλθεν. ἐπεί τέ οἱ οὐδὲν προὐχώρει, νευρὰν 
βοείαν  ἐς  τοῦ  ἀνθρώπου  τὴν  κεφαλὴν ἀμφὶ  τὰ  ὦτα  περιελίξαντας 
τὴν  νευρὰν  στρέφειν  τε  καὶ  σφίγγειν  ἐκέλευε.  27  καὶ  τοὺς  μέν  οἱ 
ὀφθαλμοὺς Θεόδωρος ἐκπεπηδηκέναι τὴν οἰκείαν λιπόντας χώραν 
ὑπώπτευεν, οὐδὲν μέντοι τῶν οὐ γεγονότων ἀναπλάσσειν ἔγνω. 28 
διὸ  δὴ  οἱ  μὲν  δικασταὶ  ἅτε  ἀμαρτυρήτου  δίκης  <Διογένους> 
ἀπέγνωσαν, ἡ δὲ πόλις ἑορτὴν ἀπ'αὐτοῦ πανδημεὶ ἦγεν (
17
). 
                                                                                                                                                                  
tagliare  i  genitali  e  lo  mise  a  morte  senza  processo,  confiscandone  i  beni.  Così,  quando 
quella  donnaccia  si  adirava,  non  c’era  chiesa  sicura  né  divieto  di  legge  né  supplica 
cittadina che potesse toglierle il malcapitato né altra cosa che potesse fermarla”. 
(
16
) Si confronti Procopii Caesariensis opera omnia, cit., p. 104.  
(
17
) Trad. a cura dell’A.: “Irata con un certo Diogene perché apparteneva alla fazione dei 
Verdi,  uomo  fine  e  amato  da  tutti,  persino  dallo  stesso  imperatore,  mostrò  non  minore 
premura  nell’accusarlo  falsamente  di  rapporti  con  uomini.  Quindi,  corrotti  due  servi,  li 

---

 
87
La  dura  repressione  di  Giustiniano  contro  la  pederastia  trova 
riscontro anche nelle opere di storici di età successiva: Teofane, vissuto a 
cavaliere  tra  VIII  e  IX  secolo,  nella  sua  Chronographia,  col.  408
 
(
18
)  e 
Cedreno,  storico  dell’XI  secolo,  nell’Historiarum  compendium,  368  (
19
) 
                                                                                                                                                                  
produsse  come  accusatori  e  testimoni  contro  il  loro  padrone.  L’inchiesta  non  venne 
condotta di nascosto e in assoluta segretezza, come era solita, ma pubblicamente e, per la 
fama di Diogene, come giudici furono scelte molte persone di fama non oscura. Perché, 
dopo  accurato  esame,  le  parole  dei  servi  non  sembrarono  sufficienti  per  il  giudizio, 
soprattutto  per  essere  dei  ragazzi,  l’imperatrice  fece  rinchiudere  nelle  solite  celle 
Teodoro, uno degli intimi di Diogene, e qui cominciò ad aggirarlo con molte lusinghe ed 
anche  con  molte  torture.  Non  potendo  ottenere  nulla,  fece  avvolgere  attorno  alle  sue 
orecchie  un  nervo  di  bue  con  l’ordine  di  torcerlo  e  stringerlo.  Teodoro  sentiva  gli occhi 
uscirgli dalle orbite, tuttavia non volle inventare nulla di quanto non era accaduto. Così i 
giudici  prosciolsero  Diogene  dall’accusa,  per  mancanza  di  prove,  e  la  città  festeggiò 
pubblicamente il fatto”. 
(
18
) Si confronti T
HEOPHANES 
C
ONFESSOR
,
 
Chronographia, in Theophanis chronographia, ed. C.
 
DE 
B
OOR
,  I,  Leipzig  1883  (rist.  Hildesheim,  New  York  1980)  p.  177,  ll.  11-17:  Τούτῳ  τῷ 
ἔτει Ἡ σαΐ ας, ἐπίσκοπος Ῥ όδου, καὶ Ἀλέξανδρος, ἐπίσκοπος Διοσπόλεως τῆς Θρᾴκης, 
καθῃρέθησαν ὡς παιδερασταὶ εὑρεθέντες, καὶ ἐτιμωρήθησαν δεινῶς ὑπὸ τοῦ βασιλέως, 
καυλοτομηθέντες  καὶ  πομπεύσαντες,  τοῦ  κήρυκος  βοῶντος:  ἐπίσκοποι  ὄντες  τὸ 
τίμιον  σχῆμα  μὴ  ἐνυβρίζετε.  Kαὶ  ἐξέθετο  ὁ  βασιλεὺς  νόμους  σφοδροὺς  κατὰ  τῶν 
ἀσελγαινόντων,  καὶ  πολλοὶ  ἐτιμωρήθησαν.  Kαὶ  ἐγένετο  φόβος  πολὺς  καὶ  ἀσφάλεια. 
Trad.  a  cura  dell’A.:  “In  quell’anno  Isaia,  vescovo  di  Rodi  e  Alessandro  vescovo  di 
Diospoli di Tracia, riconosciuti come pederasti furono presi, e furono terribilmente puniti 
dall’imperatore,  evirati  e  condotti  in  processione,  mentre  l’araldo  pronunciava  a  gran 
voce:  ‘Essendo  vescovi  non  oltraggiate  il  prezioso  ufficio’.  E  l’imperatore  dispose  leggi 
severe  per  i  dissoluti,  e  molti  furono  puniti.  E  ci  fu  molta  paura  e  mancanza  di 
trasgressione”.  
(
19
)
 
G
EORGIUS 
C
EDRENUS
,  Compendium  historiarum,  in  Georgius  Cedrenus  Ioannis  Scylitzae 
ope, ed. I.
 
B
EKKER
, I, in Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn 1838, da p. 645, l. 17 a 
p.  646,  l.  4:  Τῷ  β   ἔτει  Ἡ σαΐ ας  ὁ  Ῥ όδου  ἐπίσκοπος  καὶ  Ἀλέξανδρος  Διοσπόλεως  τῆς 
Θρᾴκης καὶ ἕτεροι πολλοὶ κατεσχέθησαν ἀρρενοφθόροι. καὶ τοὺς μὲν  ἐκαυλοκόπησε, 
τοῖ ς  δὲ  καλάμους  ὀξεῖ ς  ἐμβάλλεσθαι  εἰς  τοὺς  πόρους  τῶν  αἰδοίων  προσέταξε,  καὶ 
γυμνοὺς  κατὰ  τὴν  ἀγορὰν  θριαμβευθῆναι.  ὑπῆρχον  δὲ  καὶ  τῶν  πολιτῶν  καὶ 
συγκλητικῶν  πολλοὶ  καὶ τῶν  ἀρχιερέων  οὐκ  ὀλίγοι,  οἳ   ἐκτμηθέντες  καὶ  δημευθέντες 
κατὰ  τὴν  ἀγορὰν  γυμνοὶ  οἰκτρῶς  ἐτελεύτησαν.  καὶ  γενομένου  φόβου  μεγάλου  οἱ 
λοιποὶ ἐσωφρονίσθησαν. νόμους τε σφοδροὺς κατὰ τῶν ἀσελγαινόντων ἐξέθετο, τοὺς 
δὲ  παλαιοὺς  νόμους  πάντας  ἀνενέωσε,  ποιήσας  μονόβιβλον,  ὃ  καὶ  Νεαρὰς  διατάξεις 
ἐκάλεσε. Trad. a cura dell’A.: “Nel secondo anno Isaia vescovo di Rodi e Alessandro di 

---