La disciplina del crimen raptus

 
126 
sposare Teodora, tra il 520 e il 523, sotto il regno dello zio Giustino I, viene 
emanata  una  costituzione,  CI.  5,  4,  23,  che  accorda  alle  attrici  –  qualora 
abbiano  cessato  l’attività  teatrale  –  la  riabilitazione,  la  dispensa  degli 
impedimenti  matrimoniali  e  l’autorizzazione  a  contrarre  le  nozze  con  un 
membro  dell’ordine  senatorio,  senza  rischio  di  vedersi  contestata  più 
avanti la validità dell’unione: lo scopo perseguito è quello di reintegrare i 
diritti  dell’attrice,  affermando  una  sorta  di  parità  giuridica  e  sociale 
rispetto  alle  donne  che  hanno  sempre  mantenuto  una  condotta  di  vita 
irreprensibile (
22
).  
Analizzando  la  costituzione,  ci  si  avvede  che  da  principio 
l’imperatore, affermando di voler imitare quanto possibile la clemenza di 
Dio che vuole sempre il bene degli uomini, applica la disciplina dell’errore 
(lapsus)  alle  mulieres  scaenicae,  le  quali,  definite  scusabili  per  via 
dell’imbecillitas sexus, possono, attraversse pentite, aspirare alla rimessione 
della colpa.  
 
CI. 5, 4, 23, pr.  
Imperator  Justinus  A.  Demosteni  PP.  Imperalis  benevolentiae 
proprium  hoc  esse  iudicantes,  ut  omni  tempore  subiectorum  commoda  tam 
investigare quam eis mederi procuremus, lapsus quoque mulierum, per quos 
indignam  honore  conversationem  imbecillitate  sexus  elegerint,  cum 
competenti  moderatione  sublevandos  esse  censemus  minimeque  eis  spem 
melioris  condicionis  adimere,  ut  ad  eam  respicientes  improvidam  et  minus 
honestam  electionem  facilius  derelinquant.  nam  ita  credimus  dei 
benevolentiam  et  circa  genus  humanum  nimiam  clementiam  quantum 
nostrae  naturae  possibile  est  imitari,  qui  cottidianis  hominum  peccatis 
semper ignoscere dignatur et paenitentiam suscipere nostram et ad meliorem 
statum  reducere:  quod  si  circa  nostro  subiectos  imperio  nos  etiam  facere 
differamus, nulla venia digni esse videbimur.
  
 
In  CI.  5,  4,  23,  1  si  dichiara  che  la  donna  di  teatro,  se  decide  di 
abbandonare la professione, riacquista lo status di ingenua come se fino ad 
allora  non  avesse  vissuto  in  modo  disonesto,  e  in  quanto  tale  non  è  più 
                                                            
(
22
) Si veda B
EAUCAMP
, Le statut de la femme à Byzance (4
e
-7
e
 siècle), cit., pp. 206-209. 

---

 
127 
soggetta  ai  divieti  matrimoniali  che  ne  impedivano  le  nozze  con  gli 
ingenui, specie se di rango senatorio. Per rendere legittima una tale unione 
divengono perciò sufficienti l’abbandono del mestiere di attrice a favore di 
un’onesta  e  morigerata  condotta  di  vita,  nonché  la  confezione  degli 
strumenti dotali. 
 
CI. 5, 4, 23, 1 Itaque cum iniustum sit servos quidem libertate donatos 
posse  per  divinam  indulgentiam  natalibus  suis  restitui  postque  huiusmodi 
principale  beneficium  ita  degere,  quasi  numquam  deservissent,  sed  ingenui 
nati essent, mulieres autem, quae scaenicis quidem sese ludis immiscuerunt, 
postea  vero  spreta  mala  condicione  ad  meliorem  migravere  sententiam  et 
inhonestam  professionem  effugerunt,  nullam  spem  principalis  habere 
beneficii, quod eas ad illum statum reduceret, in quo, si nihil peccatum esset, 
commorari  potuerint:  praesenti  clementissima  sanctione  principale 
beneficium  eis  sub  ea  lege  condonamus,  ut,  si  derelicta  mala  et  inhonesta 
conversatione  commodiorem  vitam  amplexae  fuerint  et  honestati  sese 
dederint,  liceat  eis  nostro  supplicare  numini,  ut  divinos  adfatus  sine dubio 
mereantur ad matrimonium eas venire permittentes legitimum. 1a His, qui 
eis  coniungendi  sunt,  nullo  timore  tenendis,  ne  scitis  praeteritarum  legum 
infirmum  esse  videatur  tale  coniugium,  sed  ita  validum  huiusmodi 
permanere  matrimonium  confidentibus,  quasi  nulla  praecedente  inhonesta 
vita uxores eas duxerint, sive dignitate praediti sint sive alio modo scaenicas 
in  matrimonium  ducere  prohibeantur,  dum  tamen  dotalibus  omnimodo 
instrumentis,  non  sine  scriptis  tale  probetur  coniugium.  1b  Nam  omni 
macula penitus direpta et quasi suis natalibus huiusmodi mulieribus redditis 
neque  vocabulum  inhonestum  eis  inhaerere  de  cetero  volumus  neque 
differentiam aliquam eas habere cum his, quae nihil simile peccaverunt:  
 
In CI. 5, 4, 23, 2 si convalidano i matrimoni illegittimi celebrati prima 
dell’entrata in vigore di codesta legge, affinché i figli nati dalle nozze così 
contratte siano legittimi e possano ereditare dal padre sia ab intestato sia ex 
testamento. 
 
CI.  5,  4,  23,  2  Sed  et  liberos  ex  tali  matrimonio  procreandos  suos  et 
legitimos  patri  esse,  licet  alios  ex  priore  matrimonio  legitimos  habeat,  ut 

---

 
128 
bona  eius  tam  ab  intestato  quam  ex  testamento  isti  quoque  sine  ullo 
impedimento percipere possint. 
 
CI.  5,  4,  23,  3  contiene  un’ulteriore  disposizione  di  favore  nei 
confronti della scaenica, la quale, se anche decide di non sposarsi, conserva 
sia il diritto di ricevere in eredità ab intestato o ex testamento, sia quello di 
trasmettere i propri beni a chiunque desideri. 
 
CI. 5, 4, 23, 3 Sed etsi tales mulieres post divinum rescriptum ad preces 
earum  datum  ad  matrimonium  venire  distulerint,  salvam  eis  nihilo  minus 
existimationem  servari  praecipimus  tam  in  aliis  omnibus  quam  ad 
transmittendam  quibus  voluerint  suam  substantiam  et  suspiciendam 
competentem  sibi  legibus  ab  aliis  relictam  vel  ab  intestato  delatam 
hereditatem. 
 
CI. 5, 4, 23, 5 fissa un privilegio per la figlia della scaenica nata dopo 
l’abbandono  della  professione  da  parte  della  madre:  a  costei  viene 
concessa l’esenzione dalla restrizione che ne impedisce il matrimonio con 
alcune  categorie  di  soggetti.  Alla  figlia  della  scaenica  nata  prima  della 
redenzione  della  madre  viene  concesso  lo  stesso  privilegio  per  rescriptum 
principis, ma solo nel caso in cui provveda alla confezione degli strumenti 
dotali. 
 
 
CI. 5, 4, 23, 5 His illud adiungimus, ut et filiae huiuscemodi mulierum, 
si  quidem  post  expurgationem  prioris  vitae  matris  suae  natae  sint,  non 
videantur  scaenicarum  esse  filiae  nec  subiacere  legibus,  quae  prohibuerunt 
filiam  scaenicae  certos  homines  in  matrimonium  ducere.  5a  Sin  vero  ante 
procreatae  sint,  liceat  preces  offerentibus  invictissimo  principi  sacrum  sine 
ullo obstaculo mereri rescriptum, per quod eis ita nubere permittatur, quasi 
non sint scaenicae matris filiae: nec iam prohibeantur illis copulari, quibus 
scaenicae  filias  vel  dignitatis  vel  alterius  causae  gratia  uxores  ducere 
interdicitur,  ut  tamen  omnimodo  dotalia  inter  eos  etiam  instrumenta 
conficiantur.  
 

---