La disciplina del crimen raptus

 
15
interessante,  anche  se  non  si  sa  con  certezza  se  la  forte  volontà  di 
reprimere questi crimini dipendesse dal fatto che essi si verificavano con 
frequenza o dal fatto che minavano una serie di valori protetti. 
Anche Nov. 134 del 556, legge plurioggettiva di valore generale, cita 
il  ratto  tra  i  crimini  che  destano  maggiore  preoccupazione:  al  cap.  4,  in 
tema  di  abusi  commessi  dai  governatori  delle  province,  l’imperatore 
afferma  che  la  repressione  di  reati  particolarmente  gravi  (tra  i  quali  si 
indica  l’ormai  nota  triade  costituita  da  adulterio,  omicidio  e,  per 
l’appunto,  ratto)  deve  avvenire  aspramente  (πικρîς)  ma  sempre  nel 
rispetto  delle  leggi,  senza  quindi  catturare  come  ostaggi  degli  estranei  o 
delle persone vicine al reo. 
 
 
 
2. CI. 9, 13, 1: “testo unico” in materia di ratto 
 
Per  quanto  riguarda  la  legislazione  inserita  nel  Codex  repetitae 
praelectionis, la costituzione più interessante è sicuramente CI. 9, 13, 1 che 
disciplina la fattispecie criminale del ratto, ponendosi, come è stato detto, 
come una sorta di “testo unico” in materia (
9
). 
Questa legge, al di là della sua precipua finalità di regolamentare la 
figura del crimen raptus, offre numerosi spunti per ricostruire alcune teorie 
giustinianee  di  diritto  penale  generale  e  merita  quindi  un  esame 
approfondito (
10
). 
 
 
 
                                                            
(
9
)  Nelle  Istituzioni,  opera  risalente  alla  fine  del  533,  vengono  riproposte  in  sintesi  le 
novità apportate da CI. 9, 13, 1 e da CI. 1, 3, 53 (54) alla disciplina del ratto. Inst. 4, 18, 8: 
Sin autem per vim raptus virginis vel viduae vel sanctimonialis vel aliae fuerit perpetratus, tunc 
et peccatores et ei, qui opem flagitio dederunt, capite puniuntur secundum nastrae constitutionis 
definitionem,  ex  qua  haec  apertius  possibili  est  scire.  Analizzando  questo  passo  si  desume 
dall’uso dell’espressione “per vim” che l’elemento caratterizzante del reato sia la violenza. 
(
10
) Si veda B
ONINI
, Ricerche di diritto giustinianeo, cit., pp. 165-191.
 

---

 
16
CI. 9, 13, 1 De raptu virginum seu viduarum nec non sanctimonialium  
Imperator Justinianus A. Hermogeni magistro officiorum.  
Pr.  Raptores  virginum  honestarum  vel  ingenuarum,  sive  iam 
desponsatae  fuerint  sive  non,  vel  quarumlibet  viduarum  feminarum,  licet 
libertinae  vel  servae  alienae  sint,  pessima  criminum  peccantes  capitis 
supplicio  plectendos  decernimus,  et  maxime  si  deo  fuerint  virgines  vel 
viduae  dedicatae  (quod  non  solum  ad  iniuriam  hominum,  sed  ad  ipsius 
omnipotentis  dei  inreverentiam  committitur,  maxime  cum  virginitas  vel 
castitas corrupta restitui non potest): et merito mortis damnantur supplicio, 
cum  nec  ab  homicidii  crimine  huiusmodi  raptores  sint  vacui.  1  Ne  igitur 
sine  vindicta  talis  crescat  insania,  sancimus  per  hanc  generalem 
constitutionem, ut hi, qui huiusmodi crimen commiserint et qui eis auxilium 
tempore invasionis praebuerint, ubi inventi fuerint in ipsa rapina et adhuc 
flagrante  crimine  comprehensi  a  parentibus  virginum  vel  viduarum  vel 
ingenuarum  vel  quarumlibet  feminarum  aut  earum  consanguineis  aut 
tutoribus vel curatoribus vel patronis vel dominis, convicti interficiantur. 1a 
Quae  multo  magis  contra  eos  obtinere  sancimus,  qui  nuptas  mulieres  ausi 
sunt  rapere,  quia  duplici  crimine  tenentur  tam  adulterii  quam  rapinae  et 
oportet  acerbius  adulterii  crimen  ex  hac  adiectione  puniri.  1b  Quibus 
connumerabimus etiam eum, qui saltem sponsam suam per vim rapere ausus 
fuerit. 1c Sin autem post commissum tam detestabile crimen aut potentatu 
raptor se defendere aut fuga evadere potuerit, in hac quidem regia urbe tam 
viri  excelsi  praefecti  praetorio  quam  vir  gloriosissimus  praefectus  urbis,  in 
provinciis autem tam viri eminentissimi praefecti praetorio per Illyricum et 
Africam quam magistri  militum  per  diversas  nostri  orbis  regiones  nec  non 
viri  spectabiles  praefectus  Aegypti  vel  comes  Orientis  et  vicarii  et 
proconsules  et  nihilo  minus  omnes  viri  spectabiles  duces  et  viri  clarissimi 
rectores  provinciarum  nec  non  alii  cuiuslibet  ordinis  iudices,  qui  in  locis 
inventi  fuerint,  simile  studium  cum  magna  sollicitudine  adhibeant,  ut  eos 
possint comprehendere et comprehensos in tali crimine post legitimas et iuri 
cognitas  probationes  sine  fori  praescriptione  durissimis  poenis  adficiant  et 
mortis  condemnent  supplicio.  1d  Quibus  et,  si  appellare  voluerint,  nullam 
damus licentiam secundum antiquae Constantinianae legis definitionem. 1e 
Et si quidem ancillae vel libertinae sint quae rapinam passae sunt, raptores 
tantummodo  supra  dicta  poena  plectentur,  substantiis  eorum  nullam 
deminutionem  passuris.  1f  Sin  autem  in  ingenuam  personam  tale  facinus 
perpetretur,  etiam  omnes  res  mobiles  seu  immobiles  et  se  moventes  tam 

---

 
17
raptorum  quam  etiam  eorum,  qui  eis  auxilium  praebuerint,  ad  dominium 
raptarum  mulierum  liberarum  transferantur  providentia  iudicum  et  cura 
parentum  earum  vel  maritorum  vel  tutorum  seu  curatorum.  1g  Et  si  non 
nuptae  mulieres  alii  cuilibet  praeter  raptorem  legitime  coniungentur,  in 
dotem  liberarum  mulierum  easdem  res  vel  quantas  ex  his  voluerint 
procedere,  sive  maritum  nolentes  accipere  in  sua  pudicitia  remanere 
voluerint,  pleno  dominio  eis  sancimus  applicari,  nemine  iudice  vel  alia 
quacumque  persona  haec  audente  contemnere.  2  Nec  sit  facultas  raptae 
virgini  vel  viduae  vel  cuilibet  mulieri  raptorem  suum  sibi  maritum 
exposcere, sed cui parentes voluerint excepto raptore, eam legitimo copulent 
matrimonio,  quoniam  nullo  modo  nullo  tempore  datur  a  nostra  serenitate 
licentia  eis  consentire,  qui  hostili  more  in  nostra  re  publica  matrimonium 
student  sibi  coniungere.  oportet  etenim,  ut,  quicumque  uxorem  ducere 
voluerit sive ingenuam sive libertinam, secundum nostras leges et antiquam 
consuetudinem  parentes  vel  alios  quos  decet  petat  et  cum  eorum  voluntate 
fiat legitimum coniugium. 3 Poenas autem quas praediximus, id est mortis 
et bonorum amissionis, non tantum adversus raptores, sed etiam contra eos 
qui hos comitati in ipsa invasione et rapina fuerint constituimus. 3a Ceteros 
autem omnes, qui conscii et ministri huiusmodi criminis reperti et convicti 
fuerint vel eos susceperint vel quacumque opem eis intulerint, sive masculi 
sive feminae sunt, cuiuscumque condicionis vel gradus vel dignitatis, poenae 
tantummodo  capitali  subicimus,  ut  huic  poenae  omnes  subiaceant,  sive 
volentibus sive nolentibus virginibus seu aliis mulieribus tale facinus fuerit 
perpetratum. 3b Si enim ipsi raptores metu atrocitatis poenae ab huiusmodi 
facinore  temptaverint  se,  nulli  mulieri  sive  volenti  sive  nolenti  peccandi 
locus  relinquetur,  quia  hoc  ipsum  velle  mulieri  ab  insidiis  nequissimi 
hominis qui meditatur rapinam inducitur. nisi etenim eam sollicitaverit, nisi 
odiosis  artibus  circumvenerit,  non  facit  eam  velle  in  tantum  dedecus  sese 
prodere.  3c  Parentibus,  quorum  maxime  vindicta  intererat,  si  patientiam 
praebuerint ac dolorem remiserint, deportatione plectendis. 4 Et si quis inter 
haec  ministeria  servilis  condicionis  fuerit  deprehensus,  citra  sexus 
discretionem eum concremari iubemus, cum hoc etiam Constantiniana lege 
recte  fuerat  prospectum.  5  Omnibus  legis  Iuliae  capitulis,  quae  de  raptu 
virginum vel viduarum seu sanctimonialium sive antiquis legum libris sive 
in sacris constitutionibus posita sunt, de cetero abolitis, ut haec tantummodo 
lex  in  hoc  capite  pro  omnibus  sufficiat.  6  Quae  de  sanctimonialibus  etiam 

---