M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd

 
51
polisi  və  s.-dən  istifadə  edilir.  Təminatlılıq  borcun  vaxtında  və 
tam ödənilməsinin qarantı olmaqla borc alanın kreditora verdiyi 
hüquqi cəhətcə rəsmiləşdirilmişöhdəlik forması xarakteri daşıyır. 
Kreditləşmə prosesində differensial münasibət prinsipindən də 
istifadə  edilir.  Bu  prinsip  əvvəllər  borcalanların  yaxşı  və  pis 
işləməsindən  asılı  olaraq  tətbiq  edilirdi.  Yaxşı  işləyən  müştəri 
güzəştli qaydada kreditləşdirilir, pis işləyənlərə isə kredit cəzaları 
tətbiq edilirdi.
 
Hal-hazırda  kreditləşmə  müştərinin  kredit  qabiliyyəti 
əsas
ında  həyata  keçirilir.  Bu  prinsipə  görə  kredit  ehtiyacı  olan 
müştərilərə deyil, kredit qabiliyyətli müştərilərə verilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
FƏS L 12. KREDИTIN  QANUNLARI VƏ 
FUNKSИYALARI 

---

 
52 
 
Kreditин qanunları aşağıdakılar олараг гябул едилир:  
1.Tarazlıq  qanunukredit  ilə  onun  mənbələri  arasında  ası-
lılığı  tənzimləyir.  Sərbəstləşən  vəsaitlə  yenidən  bölüşdürülən 
vəsaiti tarazlaşdırır. 
2.Ssuda dəyərinin saxlanması qanunu- müvəqqəti istifadəyə 
verilmiş vəsait geri qayıtdıqda onun dəyəri itmir.  
3.Vaxt  qanunu  -  vəsaitin  sərbəstləşmə  vaxtıçox  olduqca 
kreditin borclunun sərəncamında qalması ehtimalı da artır. Eləcə 
də  kreditin  dövretmə  sürətinin  artımı  onun  yeni  borcalana 
təqdim edilməsinə imkan verir. 
 
 
Kreditin funksiyaları aşağıdakılar олараг гябул едилир: 
1.  Yenidən bölüşdürmə  funksiyası, yəni kreditorun sərbəst 
vəsaiti başqa əraziyə vəya  başqa iqtisadi sahəyə keçə bilir;  
2. tam dəyərli pulların kredit pulları iləəvəzlənməsi prosesi; 
3. tядавцл хяръляриня гянаят;  
4. kапиталын консентрасийа вя мяркязляшдиримяси. 
Kreditorla  borcalan  arasında  bağlanan  kredit  sövdələş-
mələri  dəyərin  yenidən  bölgüsü  mərhələsində  meydana  gəlir. 
Mübadilə  prosesində  müvəqqəti  sərbəst  olan  dəyər  borcalana 
verilir, sonra isəöz sahibinə qaytarılır.  
Kredit  üçün  səciyyəvi  olan  bu  proses  onu  göstərir  ki, 
kreditin  ilk  vəköklü  funksiyası  yenidən  bölgü  funksiyasıdır. 
Formasından  asılı  olmayaraq  bütün  hallarda  dəyərin  yenidən 
bölgüsü baş verir. Kredit vasitəsilə resursların yenidən bölgüsü 
müxtəlif  səviyyələrdə  baş  verir.  Kredit  münasibətlərinin  sub-
yekti  olan  müəssisələrin  səviyyəsində  baş  verən  dəyərin  fərdi 
dövranı və dövriyyəsi çərçivəsində mal-material qiymətliləri və 
pul  vasitələri  yenidən  bölünür.  Ümumiqtisad  səviyyəsində  isə 
dəyərin  hərəkəti  kredit  vasitəsilə  milli  gəlirin  yenidən  böl-
güsündə təzahür edir. 
Kreditin ikinci funksiyası həqiqi pulların kredit əməliyyat-
ları  iləəvəzlənməsi  vasitəsilə  tədavül  xərclərinə  qənaət 
edilməsidir.  Müasir  iqtisadiyyatda  bu  cür  əvəzlənməüçün  zə-

---

 
53
ruri şərait mövcuddur. Mal və xidmətlərə görə nağdsız hesab-
laşmalarla  əlaqədar  pulların  bir  hesabdan  köçürülməsi, 
qarşılıqlı borcların ödənilməsi, qarşılıqlıödəmələrin yalnız sal-
dosunun  (qalığının)  köçürülməsi  nağd  pul  ödəmələrini  azalt-
maq  üçün  pul  dövriyyəsi  quruluşunu  yaxşılaşdırmaq  imkanı 
yaradır. 
Müasir dövrdə həqiqi pullar kimi qızıl sikkələr deyil, kredit 
əsas
ında  buraxılan  pul  nişanları  tədavül  edir.  Metalizm  dövrün 
həqiqi pulların kredit iləəvəzlənməsi prosesi qızıl sikkələrin yerinə 
banknotların tədavül etməsində təzahür edirdi. Lakin qızılın tam 
demonetizasiyası,  yəni  qızıl  sikkələrin  banknotlarla  tam 
əvəzlənməsi  və  banknotlar
ın  öz  qızıl  əsasını  itirməsi  bu 
funksiyanın  qüvvədən  düşməsinə  gətirib  çıxartmadı.  Əksinə, 
kreditin  tərəqqisi,  onun  əmtəə  təsərrüfatının  inkişafında  aparıcı 
qüvvəyəçevrilməsi  nəticəsində  borcalanın  cəlb  və  təsərrüfat 
dövriyyəsinə yenidən daxil etdiyi dəyər pula xas olan vəzifələri ic-
ra etməyə başlayır. Tədavül  vaxtıminimuma endirilir və tədavül 
xərclərinə  qənaət  edilir  ki,  bu  da  ictimai  kapitalın  fəaliyyət 
səmərəsinin  yüksəlməsi  deməkdir,  çünki  kapitalın  məhsuldar 
fəaliyyət vaxtı artır. 
Kreditin  mühüm  funksiyasıkapitalın  təmərküzləşməsi  və 
mərkəzləşməsi  prosesinin  sürətləndirilməsi  funksiyasıdır.  Kre-
dit mexanizminin vasitəsilə izafi dəyərin kapitallaşması prosesi 
daha  sürətlə  baş  verir.  Kapitalın  təmərküzləşməsinin  güclü 
amili kimi çıxış etməklə kredit fərdi yığımın hüdudlarını geniş-
ləndirir. Bu mənada kredit fərdi müəssisələrin səhmdar cəmiy-
yətlərəçevrilməsi və yeni şirkətlərin yaradılması, inhisarların və 
beynəlxalq  şirkətlərin  meydana  gəlməsi  amillərindən  biridir. 
Məhz kapitalların mərkəzləşdirilməsi mexanizmi kimi çıxış et-
məklə kredit rəqabətin güclü vasitəsinəçevrilir. Çox vaxt iri şir-
kətlər, kiçik şirkətlərə nisbətən daha münasib, yüngül şərtlərlə 
kreditləşdirilir. 
FƏS L 13. KREDИTИN SƏRHƏDLƏRИ 
 

---

 
54 
Kreditin əsaslandırılmış tətbiq sərhədlərinin müəyyən edil-
məsi və onlara riayət olunması həm kredit əlaqələrinin iştirakçıla-
rıüçün, həm də bütövlükdə iqtisadiyyat üçün vacibdir. Bu onunla 
izah olunur ki, kreditləşmə yalnız lazımi həcmdə edildikdə onun 
iqtisadiyyata  təsiri  müsbət  olur.  Çox  vaxt  kredit  artıq  həcmdə 
verildiyindən müəssisələrin vəsaitlərdən qənaətlə istifadə olunma-
sında  istehsal  və  satış  proseslərinin  sürətlənməsində,  bütövlükdə 
kapitalın dövran və dövriyyəsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsin-
də marağı zəifləyir. Nəticədə, təkrar istehsal proseslərinin zəiflə-
məsi baş verir, əksinə iqtisadi subyektlərin kreditə olan tələbatları 
tam  ödənilmədikdə  onların  fəaliyyətindəçətinliklər  yarana  bilər 
ki, bu da yenə təkrar istehsal proseslərinin ləngidilməsi deməkdir. 
Deməli, kreditin sərhədləri hər dəfə düzgün müəyyən edilməlidir. 
Bu, həm kommersiya, həm də bank kreditinə aiddir. Kredit sər-
hədlərinin müəyyən edilməsi ilk növbədə kreditin- borc vəsaitləri-
nin geri qaytarılması tələbinin nəzərə alınmasından irəli gəlməli-
dir. Ona görə dəən əvvəl borc götürülən vəsaitlərin geri qaytarıl-
masıüçün imkanların - zəruri şəraitin mövcud olmasını müəyyən 
etmək vacibdir. Öz növbəsindəbu, kreditin hansı məqsədlər üçün 
istifadə ediləcəyini, hansı obyektlərə yönəldiləcəyini tədqiq etmə-
yi tələb edir. Bununla yanaşı, kreditin tətbiq sərhədlərinin müəy-
yən edilməsi zamanı borc vəsaitlərinin istehsal və satışın fasiləsiz-
liyi  və  ahəngliliyinin  təmin  edilməsindəki  iştirakının  zəruriliyi, 
borcalanların təsərrüfat fəaliyyətinin keyfiyyəti, resurslardan isti-
fadənin  səmərəliliyi,  dövriyyənin  ödəniş  vasitələri  ilə  təmin  edil-
məsi  tələbatı  nəzərə  alınmalıdır.  Bunlardan  başqa  kreditin  sər-
hədləri  iqtisadi inkişafın xüsusiyyətləri və vəzifələri ilə də müəy-
yən  olunur.  qtisadiyyatın  müxtəlif  inkişaf  dövrlərində  kreditin 
sərhədləri dəyişir.  stehsal həcminin dəyişməsi, onun quruluşun-
dakı dəyişikliklər, dövriyyədəki pul kütləsinin optimallaşdırılması 
probleminin  konkret  həlli  kredit  sərhədlərinin  müəyyən  edilmə-
sindən ötrüəhəmiyyətli amillərdəndir. Kredit münasibətlərinə gi-
rən tərəflərin maraq və inkişafını da unutmaq olmaz. Borcalanlar 
öz  fəaliyyətlərinin  konkret  xüsusiyyətlərindən  irəli  gələn 
təlabatlarından əlavə cəlb olunan vəsaitlərin geri qaytarılması və 

---