M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd

 
230 
səmərəli  bölünməsi,  daxil  olma,  təsdiq  etmə  və  tutuşdurma 
prosedurları,  heyətin  təlimləndirilməsi  və  qiymətləndirilməsi 
prosesləri, eləcə də auditdən istifadə daxildir. 
Riskləri idarəetmə komitəsi bankın fəaliyyəti nətiъəsində 
yaranan risklər haqqında məlumata və biliyə malik olan  darə 
Heyətinin  üzvlərindən  və  bankın  struktur  vahidlərinin 
rəhbərlərindən  təşkil  olunur.  Komitəyə darə  Heyətinin  üzvü 
rəhbərlik edir. 
Riskləri idarəetmə komitəsinin başlıъa vəzifələri aşağıda-
kılardan ibarətdir: 
1.Risklərin  idarə  edilməsi  qaydalarını  hazırlamaq,  darə 
Heyəti ilə razılaşdırdıqdan sonra təsdiq olunmasıüçün Müşahi-
dəŞurasına təqdim etmək; 
2.Risklərin  idarə  edilməsi  qaydalarını  vaxtaşırı  qiymət-
ləndirmək və tələb olunduqda yeniləşdirmək; 
3.  Risklərin  idarə  edilməsi  prosesini  əməliyyat  ъəhətdən 
daim  dəstəkləmək  və  bunun  üçün  bankın  müvafiq  struktur 
bölməsinin  və  ya  əməkdaşlarının  müəyyən  edilməsini  təmin 
etmək. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
231
 
 
 
 
 
ФЯСИЛ 37. BANK BÖHRANI 
 
Финанс  böhranı,  sadəcə  olaraq,  iqtisadiyyatın  ümumi 
böhran  şərtləri  altında  yaranmış  geniş  böhran  spektrinin  bir 
tərəfidir.  “Finans  böhranı”  termini  son  zamanlar  çox  ümumi 
və  geniş  mənada  istifadə  olunur.  Əvvəllər,  xüsusən  dəəgər 
söhbət dövri iqtisadi böhranlara səbəb olan və onları müşayiət 
edən  hadisələrdən  gedirdisə,  ənənəvi  olaraq,  daha  çox  “pul 
böhranları”ndan  danışılırdı.  Финанс  böhranlarının  səbəbləri 
müxtəlifdir.  lk  növbədə,  bunun  səbəbləri  əsassız  (tutarsız) 
makroiqtisadi siyasət, dövlət köçürməödəmə münasibətləri sis-
teminin  kökündən  pozulması,  inflyasiyanın  güclənməsi,  bank 
sektorundakıçaxnaşma,  zəif  və  ya  axsaq  milli  finans  sistemi, 
əlverişsiz xarici şərtlər (məsələn, əsas milli ixrac mallar
ının qiy-
mətinin  düşməsi,  və  ya  əsas  idxal  mallarının qiymətinin  qalx-
ması), düzgün olmayan mübadilə kursu (adətən, yüksək), siyasi 
qeyri-sabitlikdir. 
Elmi  ədəbiyyatda  valyuta,  böhranının  birmənalışərhi 
mövcud deyil. Valyuta böhranıмалиййя böhranı iləəlaqələndiri-
lir və qarşılıqlıəvəz oluna bilən anlayışlar kimi nəzərdən keçi-
rilir.  Valyuta  böhranına  geniş  nəzər  onu  valyuta  bazarındakı 
vəziyyətin kəskin ağırlaşması  kimi təqdim edilir. Valyuta böh-
ranı – valyuta sferasındakı qarşıdurmanın  kəskin ağırlaşması-
dır. O, valyuta kurslarının kəskin tərəddüdlərində, kapital axı-
nında,  devalvasiya  və  revalvasiyada,  beynəlxalq  likvidliyin 
zəifləməsində, valyuta-kredit vəмалиййя münasibətlərində qar-
ş
ıdurmanın kəskinləşməsindəözünü göstərir. 
BPF-nin  verdiyi  tərifə  görə  «valyuta  böhranı  mübadilə 
kursuna  spekulyativ  hücumlar  zamanı  xarici  rezervlərin  xərc-

---

 
232 
lənməsinə    və  ya  faiz  dərəcələrinin  kəskin  qalxmasına  səbəb 
olur».  
Nəzərə alsaq ki, real mübadilə kursu yaxınlaşmaqda olan 
valyuta böhranını müəyyənləşdirən əsas amildir, elə o da bank 
qeyri-sabitliyinin əsas indikatoru olacaqdır. Deməli, valyuta və 
bank  qeyri-sabiliyininin  yaranmasını  iqtisadçılar  xüsusi 
terminlə ifadə ediblər – “ikiqat böhran” (twin crises) . 
Valyuta və bank sferasının qarşılıqlıəlaqəsi bu böhranla-
rın indikatorlarının da qarşılıqlıəlaqəsi və bir-birini tamamla-
masına  səbəb  olmuşdur.  Milli  valyutanın  devalvasiyası  bank 
çaxnaşmasının yaxınlaşmasının göstəricisidir. 
Малиййя  böhranının  bir  elementi  də  borc  böhranıdır. 
Yerli və qərbin iqtisadçı-alimləri kifayət qədər uzun müddətdir 
ki, borc böhranının təbiətini  ətraflı araşdırırlar. Borc böhranı 
dövlətin  və  təsərrüfat  subyektlərinin  kreditorlar  qarşısında  öz 
öhdəliklərini  yerinə  yetirə  bilməməsidir.  Bu  mənada  borc 
böhranı  bank  böhranı  ilə  oxşar  görünə  bilər.  Bu  iki  anlayış 
arasında  yeganə  prinsipial  fərq  münasibətlərin  subyektidir. 
Əgər  bank  b
öhranını  araşdırarkən  biz  bank  institutlarını 
nəzərdən  keçiririk,  borc  böhranın  isə  finans  müəssisələri  və 
dövlətlə  bir  əlaqəsi  yoxdur.  Bundan  başqa,  bank  böhranı 
mahiyyət etibarilə kredit böhranıdır, yəni kreditorun problem-
lərini  öyrənir  və  təhlil  edir,  borc  böhranı  isə  debitorun  və  ya 
borc alanın fəaliyyətindəki qeyri-sabitliyə işarə edir. 
Fond böhranıмалиййя böhranının ayrılmaz hissəsidir, be-
lə ki, xüsusən bazar iqtisadiyyatışərtləri altında fond bazarında 
baş  verən  proseslər  bank  sisteminin  vəziyyətinə  müstəsna  də-
rəcədə güclü təsir göstərir. Bir halda ki, qiymətli kağızlar real 
və  maliyə  sektorlarının  (ilk  növbədə,  bankların)  aktivlərinin 
əsas hissəsini təşkil edir, birжan
ın iflası, müvafiq olaraq, bank-
ların ödəmə qabiliyyətini pisləşdirir.  
Məlumdur  ki,  1929-1933-cü  illər  dünya  böhranı  Nyu-
York birjasında fəlakətli çökməsi ilə başladı. Bunun nəticəsin-
də  nəinki  qiymətli  kağızlar  bazarında  fəal  işləyən  minlərləşir-
kətлярля йанашы bir çox banklar da çökdü. 1929-1933-cü illərdə 

---

 
233
25000  amerikan  bankından  11000-i  müflisləşdi.  1929-cu  ilin 
oktyabr  ayından  sonra  bankların  müflisləşməsi  epidemiya 
miqyasını  aldı.  Əksər  banklar  aktivlərin  “quruması”  vəəma-
nətlərin  tələb  olunması  arasında  məngənəyə  düşmüşdülər. 
Bankların  aktivlərində  qiymətli  kağızlar  və  qiymətli  kağızlar 
girovu altında borclar üstünlük təşkil edirdi. Böhran şəraitində 
bu  kağızların  dəyəri  dəfələrlə  azaldı,  əksəriyyəti  isə  bütün 
dəyərini  itirdi.  Misal  üçün,  1931-ci  ildə  1700  mln.  dollarlıq 
depoziti  olan  2250  bank,  1933-cü  ildə  isə  2875  mln.  dollarlıq 
depoziti olan 2700 bank iflasa uğradı. 
Beləliklə, малиййя böhranı – ağır iqtisadi və sosial nəticə-
lər verən xoşagəlməz hadisədir. Sistemli finans böhranının bü-
tün  mümkün  nəticələri  arasında  ondan  cəmiyyətin  aldığı  düz-
gün  dərslər  və  sağlam  təhlil  əsasında  qəbul  olunmuş  adekvat 
qərarların reallaşdırılması müsbət nəticələr adlandırıla bilər. 
Малиййя  sarsılmaları  sferasındakı  işləri  yekunlaşdıraraq 
belə qərara gəlmək olar ki, малиййя böhranının tərkibinin ma-
hiйyəti  aşağıdakılardan  ibarətdir:  малиййя  böhranı  –  малиййя 
aktivlərinin  dəyərinin  kəskin  düşməsi  ilə  və  ya  малиййя  baza-
rında vəziyyətin kəskin ağırlaşması, xüsusən də milli pul vahi-
dinin  dəyərsizləşməsi  və  suveren  borcun  ödənilməsi  problemi, 
малиййя  sisteminin  funksiyalarının  pozulması  (малиййя  bazarı 
vəмалиййя  institutları),  nəhayət,  qiymətli  kağızların  mübadilə 
dəyərinin kəskin düşməsi ilə xarakterizə olunur. 
Малиййя  böhranının  tərifinəəsaslanaraq,  yerli  və  xarici 
müəlliflərin  elmi  araşdırmalarında  малиййя  qeyri-sabitliyinin 
yaranması  və  inkişafının  dəqiq  çərçivəsinin  müəyyənləş-
dirilməsinə  dair  vahid  yanaşmanın  olmadığınıəminliklə  sübut 
etmək olar. Малиййя böhranı anlayışı o qədər genişdir ki, onun 
mahiyətini  dəqiq  müəyyənləşdirmək  mümkün  deyil.  Малиййя 
böhranının strukturu məsələsində də iqtisadçı alimlər arasında 
fikir birliyi yoxdur. 
Qərb  ədəbiyyatında  малиййя  böhranı  termini,  faktiki 
olaraq, bank böhranı kateqoriyası ilə eyni tutulur. Lakin ма-
лиййя böhranı anlayışına belə yanaşma optimal deyildir, çünki 

---