M a d a n iy a t V a din

Biz Quyoshga sig ’inamiz,
Bezavol Nurga,
Uchqur uning tulporlari. ■
25

---

Qachon Quyosh rtur taratadir,
Qachon ilitadi Quyosh,
Doim luraryu: ming adad
Ma 'budlar,
Tanlaydirlar baxtni shunda ma 'budlar
Taqsimtaydir baxtni shunda ma 'budlar.
Qutlug
’ 
Mazda xalq aylagan bu Zaminga,
Olamlarga nur etadir baxsh,
Haqiqatga m shdu rivoj.
Zardushtiyiik ta'lim oti va e'Jjqodlar asosi uning muqaddas kitobi «Avesto»da 
buyon etiladi. «Avesto» eramizdan avvalgi II ming yillikning oxirlarida vujudga 
kela hoshlaydi. Shuningdek, bu yozm a madaniy yodgorlik qadimgi Markaziy 
Osiyo, O zarbayjon, Eron va boshqa Sharq mamlakatlarining tarixi, ijtimoiy- 
iqtisodiy, m adaniy va maishiy hayoti, til, yozuvi, xalq og'zaki ijodi haqida 
m a'lum ot beruvchi asosiy manbadir. «Avesto» olim lam ing taxm inlariga ko'ra, 
eramizdan avvalgi Inning yillikning birinchi yarmida yaratilgan.
«Avesto» ko'pchilik manbalarda 21 nask-kitob (qism ) dan iborat bo'lgan deb 
ta'kidlanadi. Beruniy o'zining ^Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli 
asaj-ida «Podshoh Doro ibn Doro xazinasida o 'n ikki ming qoramol (terisiga tillo 
suvi bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashkadalami vayron qilib, uiarda 
xizmat etuvchilam i o'ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun 
«Avesto»ning beshdan uchi yo'qolib ketdi. Avesto o 'ttiz nask qism edi. M ajusiylar 
qo'lida o 'n ikki naslf chamasi qoldi», - deb yozadi. Rivoyatlarga ko’ra, 
«Avesto»ning uch nugxasi bo'lib, bir nusxasini Aleksandr Makedonskiy 
kuydirtirib tashlagan, ikkinchi nusxasining kerakli joylarini (tibbiyot, geograllya. 
falsafa va astronom iyaga4)id qismlarini) tarjima qildirish uchun Yunonistonga 
jo'natgan, yana bir nusxasini bu dinning o ’ta sodiq kishilari saqlab qolganlar. 
Lekin bu nusxa ham uzuq-yuluq holatda sosoniylar davrigacha (yeramizning III- 
VII asrlari) yetib kelgan. Bu davrda I eronda zardushtiyiik boshqa dinlarga 
nisbatan rasmiy din vazifasini- bajargan. Shu boisdan. ham sosoniy hukmdorlar 
uzuq-yuluq hoktda yetib kelgan nusxani kerakli qo'shim chalari bilan to'ldirishga 
buym q berganlar. Keyinchalik lo'ldirilgan nusxaga sharhlar yozilgan va «Zend- 
Avesto» deb yuritila boshlangan. Bizgacha yetib kelgan «Avesto» quyidagi 4 
qismdan iborat:
1.«Yasna» («sajda», «ta'zim ») — xudolar va olovning muqaddasligi, turli xil 
marosim lar va urf-odatlar haqidagi qism. Bu qism da olovning oliy xudo A hura 
(ulug') — M azda (donishmand) izmidaligi, olovning insonning gunohkor yoki 
gunohsiz ekanligini aniqlab beruvchi xususiyati kuylanadi;
2. «Yasht»..— Ahuram azda, yer, quyosh, osmon (havo) va suv ham da insonning 
m a'naviy dunyosi (m a'rifati, axloqi va iym on-ye'tiqodi) ra madh etuvchi -alqovlar;
3. «Visparad» — m a'budlam i sharaflovchi duolar va ibodat (namoz) payti ularga 
qarata aytiladigan murojaatlar;
4. «Videvdod» — A huramazda va Zardushtning savol-javoblari, yomon ruhlar va 
devlam i yengish y o ’llari va gunohlardan poklanish qoidalari.

---

Bu asar, birinchidan, insoniyat tomonidan yaratilgan buyuk yo/m u mudnniy 
yodgorlik bo'lib, o'zida falsafiy, tarixiy, geografik, etnogralik, Iblkloristik vu diniy 
qarashlar tizimini mujassamlashtirgan o'tm ish ajdodlarimizning nodir yodgorligi, 
ikkinchidan, avlod-ajdodlarimiz tarixidagi birinchi mukammal diniy e'tiqod 
manbayi, uchinchidan, bu din islom, nasroniy, yahudiylik, mitraizm va moni/.m 
kabi ko'plab dinlar, ulaming marosimlari, diniy e'tiqodlari manbayi vazifasini 
bajarganligi sababdan ham uning umumjahon madaniyatidagi o 'm i, olam haqidagi 
tasavvur va tushunchalariga batafsil to'xtalib o'tish joizdir. eng avvalo, «Avesto» 
otashparastlik axloqining asosini: a) ezgu fikr; b) ezgu so'z; d) ezgu amal kabi 
tamoyillardan iboratligini ko'rsatadi. Ahuramazda — oliy, bosh xudo. U yomonlik 
xudosi Axrimanga qarshi kurash uchun o'ziga yordam beruvchi muqaddas va ezgu 
ruhlami yaratadi. U dastlab o'zining eng yaqin yordamchilari hisoblangan oltita 
muqaddas run — Amesha spentalami yaratadi. Bu muqaddas ruhlar quyidagilar:
1. Voxu M anna (Baxman) — Yaxshi niyat (Yezgu ong). 2. Asha Vaxishta 
(Ardibixsh) — O 'ta Adolatlilik (Oliy haqiqat). 3. Xshatra Varya (Shahrivor) —
Orzu etilgan Qudrat (Matlub Qudrat) 4. Spenta Armaiti (Isfandarmuz) — Diyonatli 
Avliyolik (Matlub Tavoze). 5. Xaurvata (Xurdod) — Yaxlitlik (Butunlik)
6. Ameretat (Murdod) — Mangulik.
M azkur oltita muqaddas ruhning har biri moddivi dunyodagi olti xil hodisaning 
homiylaridir, deb tasavvur qilingan. Masalan, В а х т а — hayvonlaming. Ardibixsh
— olovning, Shahrivor — ma'danlarning,