M a d a n iy a t V a din

besh maria
poklanib, 
quyoshga
qarab, 
uni
olqishlab, ihodat qilishi shart bo'lgan. Bu esa islom diniga uning asosiy 
ruknlaridan bin -besh vaqt namoz o'qish shaklida o'tgan.
Ikkinchidan, Zardushtiylik ta'lim otiga binoan xudo, quyosh, olov kabilar inson 
uchun eng zarur hisoblangan narsalar (yer, hayvon, o'sim lik, suv va h.)da 
namoyon bo'ladi. Bu esa panteistik falsafaning vujudga kelishiga sabab bo'ladi. 
Uchinchidan, 
ajdodlarimizdan 
meros 
bo'lib 
o 'tib
kelayotgan 
axloqiy 
m e'yorlam ing shakllanishiga katta ta 'sir qiladi. Chunki avlod-ajdodlarimiz (|adim- 
qadimdan tabiatni, yer, suv, daraxt, o'sim lik vajonivorlarni e'zozlab keladi. Yerga 
ishlov berib, sug'orib, bog'-rog'lam i, ekinzorlarni barpo qilganlar, chorvachilikni 
esa nihoyatda qadrlaganlar, suvni muqaddas hisoblaganlar.
To'rtinchidan, Zardushtiylik dini qadimgi yunon madaniyatining rivojlanishiga 
ham ta 'sir ko'rsatgan. Chunki yunonlar Zardush haqida ko'plab hikoyalar 
eshitganlar va bu din hamda uning ta'lim oti haqida muayan tasavvurga ega 
bo'lganlar.
Qadimgi so'g'diyonaliklam ing diniy qarashlari. Qadimgi so'g'diyonaliklar ham 
boshqa xalqlar singari dastlabki davrlarda ota-bobolar va o'tganlam ing ruhlariga 
sig'inishib, hayvon va tabiat hodisalarini ilohiylashtirganlar, magiya va 
shomonizmga e'tiqod qilganlar. Tabiat hodisalarini ilohiylashtirish dastlab 
Quyoshga, so'ngra, olovga sig'inishga olib kelgan. Natijada otash-olov diniy 
e'tiqoddagi yagona obyektga aylangan, Unga atab yirik-yirik va hashamatli 
ibodatxonalar qurganlar. Arxeologlar tomonidan Q o'shrabod hududidagi qadimgi 
Q o'rg 'o n tep a 
shaharchasi 
xarobalari 
o 'm i 
o'rganilganda 
u 
yerdan 
zardushtiylaming yirik ibodatxonasi qoldig'i topilgan. Ibodatxona tashqi 
ko'rinishidan besh zinall bo'lib, eng tepa qismida tutun chiqib turishi uchun m o'ri
31

---

qurilgan. Ibodatxona zalining o 'rta qism ida muqaddas olovyonib turgan. Beshinchi 
zina atrofida yorug'lik va havoning almashinib turishi uchun darchalar qoldirilgan. 
Zalning tepa qismi yog'och bilan yopilgan bo'lib, shift qattiq qotishma bilan suvab 
qo'yilgan. Zalning bir burchagida muqaddas olovdan chiqib turadigan kul 
to'planadigan maxsus jo y , boshqa tom onida sopoldan yasalgan isiriqdon, ya'ni 
muqaddas o ’simlik tutatiladigan sopol idish, yo’lakdagi tokchalardan tovuqlam ing 
suyaklari qoldiqlari topilgan. O 'rta asr arab yozma manbalarida qadimgi 
S o 'g'diyonada mavjud bo'lgan otashxona - ibodatxonalar mavjud bo'lganligi 
haqida ko'plab m a'lum otlar uchraydi. Bu manbalarda otashparastlikka oid 
ibodatxonalar «otashdon», «otashkada», «otashxona» sifatida, otashparastlar esa 
«M ug'», «m a'jush» sifatida islom yoyilgan paytda ham saqlanib qolgan muqaddas 
olov bilan b og'liq bo'lgan marosimlar haqida so 'z yuritiladi.
M a'lum ki, qadimgi So'g'diyonaning katta qismida, ayniqsa, Buxoro vohasida 
Siyovushga atalgan bayram — xotirlash kuni o'tkazilgan. Bu kun ertalab 
zardushtiylar ibodatxonasiga erkaklar xo'roz, ayollar esa tovuq keltirganlar. 
M azkur bayram «Qizil gul sayili» («Sayili guli surx») deb atalgan. Qizi) gul (lola) 
lam ing vujudga kelishini quyidagi ikki xil afsonaga olib borib taqaganlar. Birinchi 
afsona Beruniy ta'kidlaganidek, Xorazm shohlam ing afsonaviy ajdodi Siyovushga 
borib taqaladi. G o'yo Siyovush jodugar qaynotasi Afrosiyob tamonidan 
a'ldirilgan. Uning qoni tomgan joylardan qizil gullar o'sib chiqadi. Bu afsona 
Flrdavsiyning «Shohnoma» asarida quyidagicha tasvirlangan:
... 
Shahar va lashkarlardan nari o'lishdi
Siyovushni sudrab dashtga yetishdi
.....