M. A.ƏHMƏdov a. C. HÜSeyn
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
57 Büdcə sistemi haqqında” qanunu ilə təsdiqlənir. Hər il dövlət büdcəsi gələn il üçün əvvəlcədən proqnozlaşdırılıb layihə şəklində müzakirəyə verilir. Bununla yanaşı son illərdə ölkəmizdə büdcədən maliyyələşdirilən layihələrin strukturunda reallaşdırılması üzün müddət, adətən 3-5 il olduğunu nəzərə alaraq, yaxın 3 ilin büdcə- lərinin qarşılıqlı əlaqəsini, məntiqi bağlılığını, maliyyənin mümkün qədər optimal bölüşdürülməsini təmin etmək üçün ilkin variantda 3 illik büdcələr tərtib olunur. Ümumən, büdcə tərtibi aşağıdakı mər- hələlərlə formalaşdırılır və təsdiqlənir. Hər ilin əvvəlində, yanvar-mart aylarında Azərbaycan Res- publikası qtisadi nkişaf Nazirliyi öz yerli idarə və təşkilatlarına və bölmələrinə sosial-iqtisadi proqnozların işlənib hazırlanması üçün müvafiq göstərişlər verir. Hazırlanmış proqnozlar və Gömrük Nazirliyi (komitəsi) tərəfindən tərtib edilmiş proqnozlar Nazirlər Kabinetinə göndərilir. Orada lazımı düzəlişlər edildikdən sonra aprel-iyul aylarında yenidən dəqiqləşdirilmək üçün qtisadi nkişaf Nazirliyinə qaytarılır. Son proqnozlar Maliyyə Nazirliyinə büdcə layihəsi hazırlanması üçün avqust ayında göndərilir. Maliyyə Nazirliyi tərəfindən sentyabr-oktyabr aylarında tərtib olunmuş büdcə layihəsi oktayb ayının 15-dən gec olmayaraq Milli Məclisə müzakirə üçün verilir. Azərbaycan Respublikasının 109-cu maddəsinə uyğun olaraq Milli Məclis büdcədə düzəliş etmək ixtiyarına malik olmaqla onu geri qaytara və yaxud qəbul edib təsdiq üçün ölkə Prezidentinə təqdim edə bilər. Dekabrın 20-dən gec olmamaqla qəbul edilmiş büdcə gələn ilin büdcəsi haqqında qanunu şəklində nəşr edilir.
Ümumi götürdükdə dövlət büdcəsi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: 1) Dövlət orqanlarının əlində maliyyə ehtiyatlarını yığıb sax- lamaq və bu ehtiyatlardan əhalinin, regionların, sahələrin arasında bölgüsünü və yenidən bölgüsünü həyata keçirmək məqsədini güdür. 2) Dövlətin və onun institutlarının saxlanması üçün təminatı həyata keçirmək. 3) Ölkə üçün vacib olan istiqamətlər üzrə iqtisadi artımı stimullaşdırmaq. 4) Əhalinin zəif təbəqəsinin sosial müdafiəsini həyata keçirmək.
58 Dövlət büdcəsinin iqtisadi funksiyalarına aşağıdakılar aiddir: 1) Ölkənin iqtisadiyyatında antiinhisar tədbirlərini, kiçik sahib- karlığı inkişaf etdirmək üçün tələb olunan rəqabətli bazar mühitini formalaşdırmaq. 2) qtisadiyyatın sturuktur dəyişikliklərini həyata keçirməklə tələb olunan prioritet sahələri inkişaf etdirmək. 3) Daxili istehsalçıların dünya bazarına çıxışına köməklik göstərmək. 4) Daxili və xarici borcun ödənilməsi üzrə öhdəlikləri yerinə yetirmək. Dövlət büdcəsinin sosial funksiyalarına aiddir: 1) Ölkədə sosial-iqtisadi sabitliyə nail olmaq. 2) Ayrı-ayrı əhali qrupları arasında onların gəlirlərindəki fərqlərin azaldılması. 3) Sosial xidmət göstərən sahələrə dövlət himayədarlığı.
Dövlət büdcəsi formalaşarkən aşağıdakı şərtlər mütləq hesab edilir:
1) Əhalinin ayrı-ayrı qruplarına köməklik. 2) Sosial sferaların saxlanması xərcləri. 3) Müxtəlif istehsalçılara selektiv (seçmə) köməklik. 4) Elmi və müdafiə potensialına köməklik. II) Xarici iqtisadi məhdudiyyətlər (Milli iqtisadiyyatın inki- ş afında): 1) dxal imkanlarının müəyyənləşdirilməsi. 2) xrac imkanlarının müəyyənləşdirilməsi. 3) Tədiyyə balansının formalaşdırılması.
məhdudiyyətlər: 1) stehsalın artırılması imkanları. 2) Büdcənin gəlirinin artırılması imkanları. 3) Əmlakın vəziyyətinin dəyişməsi (mülkiyət səviyyəsinin müəy- yənləşdirilməsi). 4) Aksiz, tarif dərəcələrinin səviyyəsinin təyin edilməsi.
59
dövlətlər üzrə təqribən). 1) Gəlirlər: a) Vergilər (rüsum, yığım) – 70 – 80 %. b) Qeyri-vergi daxilolmaları (digər daxilolmalar, dövlət əmla- kından gəlirlər, xarici ticarətdən və özəlləşdirmədən daxilolmalar və s.) – 8-10 %. c) Digər vergi, yığım və qeyri-vergi daxilolmaları, məqsədli büdcə fondlarından daxilolmalar – 10 – 20 %. 2) Xərclər: a) Sosial xidmətlərə olan xərclər (səhiyyə, təhsil, sosial müavinət xərcləri) – 30 – 40 %. b) stehsal təsərrüfat xərcləri (sənayeyə, infrastruktura qoyulan kapitallar, dövlət müəssisələrinə verilən dotasiyalar, kənd təsərrüfatı üçün ayrılmış subsidiyalar, dövlət proqnozları üçün ayrılmış subvensiyalar) – 10 – 20 %. c) Müdafiə xərcləri – 10 – 20 %. ç) nzibati idarəetmə xərcləri (dövlət, hakimiyyət və məhkəmə orqanlarının saxlanması xərcləri, təhlükəsizlik və daxili işlər orqanlarına tələb olunan xərclər) – 5 – 8 %. d) dövlət borcunun ödənilməsinə, tələb olunmasına xərclər – 7 – 10 %. e) Digər idarəetmə orqanlarına transfertlər (regionların, rayonların büdcələrinə dotasiyalar) – 10 – 15 %. ə) Dövlət ehtiyatlarının təmin edilməsi, büdcə fondlarının xərcləri və s. üçün tələb olunan xərclər – maksimum 5% -ə qədər. Dövlət büdcəsinin gəlir və xərcləri arasındakı fərqə büdcə kəsiri deyilir. Əgər büdcənin gəlir hissəsi xərc hissəsindən çoxdursa, buna profisit əgər gəlir hissəsi xərcdən azdırsa buna defisit deyilir. Təcrübədə daha çox defisitə rast gəlinir və onun aradan qaldırılması üçün dövlət aşağıdakı tədbirləri həyata keçirə bilər: 1) Dövlət daxili və xarici borc ala bilər. Onlar dövlətin qiymətli kağızlarının satışı, qeyri-büdcə fondlarından və beynəlxalq maliyyə təşkilatlarından borc formasında ola bilər. 2) Dövlət tərəfindən pul emissiyasının həyata keçirilməsi.
60
təhlükəli hal kimi qiymətləndirilir və milli məclis tərəfindən xüsusi komissiya təşkil edilərək onun səbəblərinin araşdırılması tədbirləri həyata keçirilir və fərqin aradan qaldırılması üçün son 3 ayda büdcənin xərclərinin maddələrində çatışmayan məbləğ qədər azaldılma işləri reallaşdırılır. Əgər büdcədə profisit yaranırsa, onda artıq qalan məbləği ya gələn ilin büdcəsinin gəlir hissəsinə daxil edirlər, ya da bu məbləğ dövlətin ehtiyat fonduna köçürülür. Təcrübədə ekspansiv və restraktiv büdcə siyasəti fərqləndirilir. Ekspansiv (genişləndirici) büdcə siyasətində büdcə gəlirləri azaldılaraq xərclərinin artırılmasıdır. Qısamüddətli bu vergilərin azaldılması ilə müşahidə olunduğundan büdcə kəsirinin yaranmasına və artmasına səbəb olur. Uzunmüddətli dövrdə vergilərin dərəcələri- nin azaldılması nəticəsində vergi bazasının genişlənməsinə və büdcə gəlirinin artmasına gətirib çıxarır. Restraktiv (məhdudlaşdırıcı) büdcə siyasətində dövlət büd- cənin gəlirlərini artıraraq xərclərini azaldır. Bu zaman qısamüddətli dövrdə büdcənin gəlirinin artması büdcə kəsirinin aradan qaldırıl- masına və dövlətin nəzərdə tutduğu bütün tədbirləri reallaşdırmağa imkan verirdisə, uzunmüddətli dövrdə vergidən yayınma hallarını vergi bazasının azaldılmasına və gizli iqtisadiyyatın formalaşmasına səbəb olur. Ona görə təcrübədə daha çox birinci hala üstünlük verilir. 3. Bazar iqtisadiyyatında vergilər aşağıdakı növlərinə görə təsnifləşdirilir: 1) Birbaşa və dolayı vergilər. 2) Repartasion və kəmiyyət vergiləri. 3) Büdcəyə birbaşa daxil olan tənzimləyici vergilər. 4) Dövlət və yerli vergilər. 5) Ümumi və məqsədli vergilər. 6) Daimi və birdəfəlik vergilər. I) Birbaşa vergilər (gəlir və əmlaka görə) maddi nemətlərin yığıl- ması və alınması prosesində tətbiq olunur. Məsələn: gəlirin alınması zamanı fiziki şəxslərin gəlir vergisinin, əmlakın alınması zamanı ə mlak vergisinin ödənilməsini buna aid etmək olar. Dolayı vergilər Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|