M. A.ƏHMƏdov a. C. HÜSeyn
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
61 (istehlaka görə) bilavasitə istehlak və xərclənmə prosesində tətbiq olunur və bunlara misal olaraq ƏDV-ni, aksizləri, gömrük rüsumlarını göstərmək olar. Birbaşa vergilər, öz növbəsində, şəxsi və real vergilərə bölünür. II) Şəxsi vergilər bilavasitə mövcud olan gəlirdən tutulur, yəni müəssisə mövcud mənfəətindən vergi ödəyir. Bu vergilər vergi ödə- yicisinin faktiki imkanını göstərir. Real vergilər vergi ödəyicisinin həqiqətən mövcud olan deyil, lakin təsəvvür edilən orta gəlirindən tutulur. Belə vergilər bilavasitə ə mlakdan tutulduğundan onlara nəzarət etmək çətin olur. Kəmiyyət (kvotalı) vergiləri bir qayda olaraq nəzərdə tutulan xərci ödəməkdən ötrü deyil, vergi ödəyicisinin imkanını nəzərə alaraq tətbiq olunur. Belə vergilər birbaşa və yaxud dolayı yolla vergi ödəyicisinin imkanını (gəlirini) nəzərə alır. III) Büdcəyə birbaşa daxil olan vergilər uzunmüddətli dövr üçün konkret büdcənin gəlir mənbəyi kimi təsdiq edilir. Belə vergilərə misal kimi gömrük rüsumlarını göstərmək olar ki, onlar dövlət büdcəsinin gəlir mənbəyi kimi çıxış edir. Tənzimləyici vergilər müxtəlif səviyyəli büdcələr arasında kəsirin (defisitin) qaldırılması məqsədilə hər il yenidən bölüşdürülür. Tənzimləyici vergilər kimi aksizləri, ƏDV-ni, müəssisələrin mənfəət vergisini göstərmək olar. Tənzimləyici gəlir mənbələri üzrə daxil olmalar hər il milli məclis tərəfindən respublika büdcəsinin qəbulu zamanı təsdiq edilir. IV) Hakimiyyət orqanları vergilərin təyin edilməsi və tətbiq edilməsi ilə əlaqədar səlahiyyətlərindən asılı olaraq dövlət və yerli vergilər fərqləndirilir. Dövlət vergilərinin təyin və tətbiq edilməsi yalnız dövlətin ali idarəetmə orqanı tərəfindən həyata keçirilə bilər. Bu, heç də həmin vergilərin dövlət büdcəsinə daxil olması demək deyil. Bu vergilər müxtəlif səviiyəli büdcələrə daxil ola bilər. Yerli vergilər həm dövlətin ali idarəetmə orqanı, həm də yerli idarəetmə orqanları tərəfindən təyin edilə bilər. Lakin onların tətbiqi yalnız yerli səviyyədə qəbul edilmiş qərarlar əsasında həyata keçirilir. Azərbaycan respublikasında yerli idarəetmə orqanlarının (bələdiyyə- lərin) səlahiyyətləri vergilərin və digər ödəmələrin təyin edilməsinə
62 aid ixtiyarları konstitusiyanın 144-cü maddəsinə əsaslanaraq təsdiq edilmişdir. V) Bir qayda olaraq vergi hər hansı bir konkret xərci ödəmək məqsədini güdmür. Lakin bəzi hallarda məqsədli vergilərin tətbiqi müsbət hal hesab olunur; 1) vergi ödəyicisi, ilk növbədə verginin hansı məqsədlə tutulduğunu və hara xərcləndiyini bilir. Ona görə də o, bu vergini daha tez ödəyir. Məsələn: Ticarətin şəraitini yaxşılaş- dırmaq məqsədilə bazar və yarmarkalarda satıcılardan birdəfəlik rüsum tutulur; 2) belə vergilər hər hansı bir dövlət orqanına daha çox müstəqillik vermək məqsədini güdür. Məsələn: ekoloji vergilər Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinə ətraf mühitin mühafizəsi və bərpası üzrə xərclərin ödənilməsində sərbəstlik verir; 3)vergilərin məqsədli xarakter daşıması müəyyən gəlirlərin əldə edilməsi ilə ə laqədar olmasından zəruriyyətə çevrilir. Məsələn: təbii qazıntıların istismarı zamanı təbii bərpa işlərinin həyata keçirilməsi və mineral xammal bazasının yenidən bərpa edilməsi üçün vergilər tətbiq olunur ki, royaliti vergi növü adlanır. VI) Daimi (sistemli, cari) vergilər müəyyən dövrülüklə (vaxt- aşırı) vergi ödəyicisinin fəaliyyəti müddətində tutulur. Məsələn: fi- ziki şəxslərin gəlir vergisi hər ay, torpaq vergisi ildə bir dəfə, ƏDV hər ay və yaxud rübdə bir dəfə tutulmaqla daimi hesab olunur. Birdəfəlik vergilər hər hansı halla, vəziyyətlə əlaqədar olaraq yalnız həmin anda tutulur. Məsələn: gömrük tarifi yalnız sərhəddi keçəndə verilir. Ümumən, vergi siyasəti büdcə tənzimlənməsinin əsasıdır. Dövlət tərəfindən yığılan vergilər toplanılaraq sonradan ərazilər, təş- kilatlar və vətəndaşlar arasında yenidən bölüşdürülərək büdcə ödə- mələri, xərcləri şəklində həmin subyektlərə daxil olur. Bazar iqtisa- diyyatında vergi sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: Birincisi, fiskal funksiyadır ki, bu dövlətin xərclərini maliyyə- ləşdirmək məqsədini güdür. kincisi, tənzimləyici funksiyadır ki, bu da vergi siyasətinin köməyi ilə vergiqoyma sisteminin vergi dərəcələrini iqtisadi inkişa- fın əsas məqsədlərinin reallaşması üçün vergi bazasının dəyişdiril- məsi vasitəsilə iqtisaidiyyatın sahə və regional strukturunun
63 optimallaşdırılmasını təmin edir. nvestisiya, məşğulluq, xarici iqtisadi fəaliyyət, ətraf mühitin mühafizəsi və s. bu kimi fəaliyyət növləri vergi sistemi vasitəsilə tənzimlənir. Üçüncüsü, sosial funksiyalardır ki, bu funksiya vasitəsilə müxtəlif sosial qruplar arasında qeyri-bərabərsizliyi aradan qaldır- maq və sosial ədalətsizliyi, tarazlığı bərpa etmək üçün istifadə edilir. Bu nöqteyi-nəzərdən vergilər proqressiv və reqressiv təyin edilə bilir.
verməyə, gəliri yuxarı olan əhali isə daha yüksək vergi ödəməyə məruz qalır. Belə vergiqoyma məşğulluq problemi olan dövlətlərdə tətbiq olunur. Yəni 3 iş yerində fəaliyyət göstərən bir şəxs bir əmək- haqqını vergi şəklində dövlətə ödəməyə məcbur olur. Ona görə də o, bu iş yerindən çıxaraq iki və yaxud bir iş yerində işləmək istəyini göstərir. Beləliklə, artıq tutulmuş iş yerlərinin azad olunması və işsizlərin sayının azadılması tendesiyası müşahidə olunur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergi dərəcələrinin optimal səviyyəsinin seçilməsi üçün ölkədə məşğulluq, investisiya qoyuluş- ları, inflyasiya, işgüzarlıq fəaliyyətinin səviyyəsi və s. göstəricilər nəzərə alınmalıdır. Çünki vergilərin səviyyəsinin aşağı və yaxud yu- xarı olması dolayı yolla stimullaşdırma və məhdudlaşdırma funk- siyası rolunu oynayır. Mövzu 8. Dövlətin pul-kredit siyasəti Plan: 1. Pul-kredit siyasətinin mahiyyəti, məqsəd və vəzifələri. 2. Pul-kredit siyasətinin alətləri, onların təsiri mexanizmi.
ləmək üçün dövlət pul-kredit siyasətindən istifadə edir. Onun əsas vəzifələrinə aşağıdakılar aiddir: 1) qtisadi konyukturanı və dövriyyədə olan pul kütləsini tənzimləmək, inflyasiya ilə mübarizə aparmaq.
64 2) Milli valyutanın məzənnəsini aparıcı dövlətlərin dönərli valyutalarına nisbətən tənzimləmək. 3) Ölkənin müsbət tədiyə balansına nail olmaq.
Dövlət tərəfindən həyata keçirilən pul-kredit siyasətini real- laşdırmaq üçün onun aşağıdakı istiqamətləri seçilir: 1) qtisadi sabitliyə nail olmaq üçün dövlət pul-kredit siyasətinin müəyyən vaxt üçün zəruri olan metodları seçir və tətbiq edir. 2) Dövlət cari və gələcək dövr üçün pul-kredit siyasəti sahəsində strategiyanın müəyyənləşdirir. 3) Hər il üçün pul-kredit siyasətində tətbiq edilən tədbirlərin istiqamətlərini və müddətini dövlətin idarəedici hakimiyyət orqanları tərəfindən təsdiqləyir. Pul-krеdit siyasəti ilə iqtisadi siyasəti həyata kеçirən zaman aşağıdakı sоn və aralıq məqsədələr qarşıya qоyulur: Sоn məqsədlərə ÜDM tеz zamanda artımını, işsizliyin aşağı salınmasını, sabit qiymətlərin, dayanıqlı tədiyyə balansının təmin edilməsini göstərmək оlar. Aralıq məqsədlərə isə pul kütləsi, faiz dərəcəsi və mübadilə məzənnəsinin təyini və tənzimlənməsi aid edilə bilər. Qərb iqtisadi ə dəbiyyatında bu aralıq məqsədlərinin nə Mərkəzi Bankın pul-krеdit siyasətinin alətlərinə, nə də оnun pul-krеdit siyasətinin rеal məqsəd- lərinə aid еtmirlər və belə hеsab еdirlər ki, оnlar Mərkəzi Bankın alətləri ilə məqsədlərini birləşdirən bir mехanizmdir.
keçirilən pul-kredit siyasətinin 3 əsas metodundan istifadə edilir. Bunlar aşağıdakılardır: 1) Uçot dərəcəsi (diskont, yenidən maliyyələşdirmə və s.): dövlət tərəfindən Mərkəzi Bank kommersiya və dövlət banklarına kredit verir və bu kreditə görə sabit faiz təyin edir. Ümumiyyətlə, dövlət tərəfindən həyata keçirilən pul-kredit siyasətinin istiqamətləri və bu uçot dərəcəsi Mərkəzi Bank tərəfindən təyin olunmaqla prezident tərəfindən hər il təsdiqləndikdən sonra reallaşdırılır. Milli iqtisa- diyyatın inkişafında uçot dərəcəsinin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlət onun köməyi ilə bahalı və ucuz pul siyasətini həyata keçirə bilir. Uçot dərəcəsi birbaşa həm milli valyutanın məzənnəsinə, həm Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|