M. A.Əhmədov, H. M. Məhəmmədli
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
~ 59 ~ demək olar ki yəni növ modelləşdirmə, yəni insanın əqli fəaliyyətinin modelləşdirilməsi məsələləri aktuallaşır. Bu isə öz növbəsində geniş spektrə malik problemlərin, o cümlədən də elmi – tədqiqat sahəsindəki problemlərin həlli üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Elmi təqqiqatların mərhələlərinin xarakterik xassələri kimi aşağıdakıları göstərmək olar: İlkin emprik verilənlərin toplanması və emalı Yəni faktların alınması üçün verilənlərin riyazi və məntiqi – nəzəri emalı(bu halda yəni faktların obyektiv doğruluğu nəzəri və emprik şəkildə əsaslanmalıdır); Elmi faktların ümumiləşdirilməsinə əsasən yeni nəzəriyyələrin yaradılması. Hal-hazırda elmi tədqiqatların birinci mərhələsinə aid olan məsələlər verilənlərin emalı sistemlərinin, VB və VBİS –in faktoqrafik informasiya-axtarış sistemlərindən istifadə etməklə kifayət səviyyədə avtomatlaşdırılmışdır. 2-ci və 3-cü mərhələlərin tələb olunan səviyyədə avtomatlaşdırılması mərhələlərində hələlik kifayət qədər boşluqlar mövcuddur. Belə ki, bu məsələlərin həllində riyazi modelləşdirilmə və hesablama eksperimentləri həlledici rol oynayır. Göstərilən hal o elmi istiqamətlərə tətbiq oluna bilər ki, onların məsələlərini riyazi modelləşdirmək mümkün olsun. Digər elm sahələrində, məs. tibb, biologiya, kimya, mürəkkəb texniki sistemlər və s. alimlərin elmi fəaliyyətlərinin modelləşdirilməsi çətinlik törədir, əksər hallarda isə demək olar ki, mümkünsüz olur. Təbii ki, belə fəaliyyətlərin avtomatlaşdırılması haqqında söhbət gedə bilməz. Ekspert sistemlərin meydana gəlməsi bu cür sterotipləri demək olar ki, darmadağın etdi və əqli aktivlikli məsələlərin həlli modellərini qurmağa imkan yaratdı. Ekspertlər aşağıdakı əqli aktivliklərlə fərqlənir: 1) Biliklərin toplanması ( akkumliyasiyası); 2) Biliklərin ümumiləşdirilməsi (analiz və sintez); 3) Biliklərin qavranılması və problemlərin aşkarlanması; 4) Problemin həlli üçün müzakirələrdə istifadə etmək və tam ~ 60 ~ informasiya olmayan şəraitdə düzgünə uyğun qərarların qəbulu; 5) Özünün davranışını əsaslandırmaq və özünün mühakimələrini izah etmək; 6) Digər insanlarla qarşılıqlı münasibətlərdə biliklərin toplanmasını genişləndirmək; 7) Öz biliklərini yenidən konstruksiya və təşkil etmək və s. Ekspert sistemləri hal-hazırda 1-ci, 2-ci və 6-cı xassələri realizə etmək xüsusiyyətinə malikdir. 3-cü xassə - insana xas olan prereqativadır, ancaq ekspert sistemi ilə dialoqda insana xas olan bu xassə əhəmiyyətli dərəcədə intensifikasiya olunur. 4-cü xassə dialoq rejimində təkliflərin verilməsi ilə realizə olunur. 5-ci xassə ancaq ekspert sistemlərində izah etmə və etimad alt sistemi ilə realizə olunur. 7-ci xassə ekspert sistemlərini yaradanlar tərəfindən realizə olunur və sonrakı mərhələlərdə istifadəçilər tərəfindən zənginləşdirilir. 2.3.5. Ekspert sistemlərinin əsas funksiyaları İstənilən ekspert sistemi aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirməlidir: Verilənlər və biliklərin interpretasiyası; Texniki, bioloji və s. sistemlərin vəziyyətlərinin təyini və ya diaqnostikası; Nəzarətdə olan obyektlərin kritik vəziyyətlərinin təyini və ya diaqnostikası; Nəzarətdə olan obyektlərin kritik vəziyyətlərinin təyini üçün ilkin verilənlərin fasiləsiz olaraq real vaxt rejimində yoxlanılması (monitorinq sistemləri); Keçmişi və cari vəziyyətləri modelləşdirərək gələcək inkişafı proqnozlaşdırmaq; Qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün fəaliyyət və tədbirlərin işlənməsi və planlaşdırılması; Qoyulmuş tələbləri təmin edən obyektlərin qurulması üçün layihələrin işlənməsi. ~ 61 ~ Məlum olduğu kimi nəşriyyatların çap materiallarında toplanmış biliklərə biliklərin təsviri sistemləri kimi məna etibarı ilə passivdirlər. Müxtəlif problemlərin həlli üçün ilk növbədə kitablarda toplanmış bilikləri tapmaq və onları məsələnin həlli üçün interpretasiya etmək lazımdır. Kitablar biliklərin yeniləşdirilməsi və yeni biliklərin təsviri nöqteyi-nəzərdən çevikliyə malik deyillər. Kitablar vasitəsi ilə biliklərin başqa insanlara ötürülməsi də kommunikasiya prosesləri nöqteyi-nəzərdən də çevikliyə malik deyillər. Kitablardakı biliklərin elektron təsvirlərinin yaradılmasını çap məmulatlarının mətnlərinin komputerin yaddaşına sadə şəkildə köçürülməsi kimi başa düşmək olmaz. Belə ki, kitablardakı və ekspertin bilikləri komputerin yaddaşına köçürülməzdən əvvəl xüsusi biliklərin təsviri dilləri ilə kodlaşdırılmalıdır. Bu dillərə (modellərə) misal olaraq qeyd etdiyimiz, semantik şəbəkələri, freym və məntiqi modelləri və produksiya qaydalarını göstərmək olar. Təbiidir ki, xüsusi əhəmiyyət kəsb edən mətn tipli informasiyalar komputerin yaddaşına adi qaydada, yəni mətn formasında yazılır. Ekspert sistemləri yarananadək işlənilən proqram sistemləri də çeviklik xasiyyətinə mailk deyildilər. Belə ki, biliklərdəki istənilən dəyişiklik proqramların yenidən işlənməsini tələb edirdi. Produksiya qaydalarına əsaslanan qeyri formal proqramlaşdırma bu problemi aradan qaldırmaqda mühüm rol oynadı. Məlum olduğu kimi ekspert sistemlərinə kimi texniki tapşırığa əsasən sistemi işləyən sifarişçiyə istismara hazır olan sistemi təhvil verirdi. Ancaq ekspert sistemində sistem lazım olan biliklər sifarişçidə olduğundan sistemin biliklərlə təmin edilməsi bilavasitə sifarişçi ilə yerinə yetirilir. Adətən icraçı təşkilat uyğun alət vasitələri ilə müəyyən sinif obyektlər üçün boş ekspert sistemini (metasistem) yaradır boş ekspert sisteminin biliklərlə təmin olunması birbaşa sifarişçinin obyektində ya icraçı təşkilatın, ya da sifarişçi təşkilatın bilik mühəndisləri tərəfindən həyata keçirilir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|