M I k r o I q t I s o d I y o t
Yüklə 4,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| к.э.н., доц;
М. Исаков, к .э.н., доц. Кафедры «Микроэкономики» ТГЭУ. 2010 The textbook consists mainly of lectures on "Microeconomics" course given by the authors at the economic university. Theoretical and practical aspects of activities of economic subjects' operating directly in the markets are discussed in detail. The authors of the book analyze with graphic illustrations and practical sums the behaviors of the enterprises running in the markets under perfect competition, monopoly and oligopoly. Market structures and their peculiarities, and impacts of national economic policy on behaviors of market subjects are broadly looked through. Each chapter includes questions for review and sample problems with solutions. You can also find the glossary at the end of the textbook. The textbook is intended for students of economics major and instructors of institutions of higher education. Responsible Editor: Sh.R.Kholmuminov, Prof. vice rector for economic and financial affairs, TSUE, doctor of economic sciences. Reviewers: A.AbdughafTarov, head of laboratory "Information-analysis systems”, the Institute of Informatics under the Science Academy of Uzbekistan, doctor of economic sciences Prof. A.B.Hayitov, the dean of Economics and Statistics faculty, TSUE; , candidate of economic sciences, Assoc. Prof. Experts: B.B.Usmonov, head of office for academic affairs, TSUE, candidate of economic scienccs, аъьос. Prof.; M.Isakov, Assoc. Prof. chair "Microeconomics", TSUE, candidate of economic sciences. KIRISH Fanni o'rganishning dolzarbligi. Hozirgi sharoitda iqtisodiyot bozor talablari va qonuniyatlariga asoslanib boshqarilsagina yaxshi samara berishi mumkinligi amaliy hayotda o ‘z tasdig‘ini topmoqda. Ayniqsa talab va taklif qonunlari, iste’mol с hi ning bozordagi hatti-harakati, korxona foydasini maksimallashtirish, bozor tuzilmalarining faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanish mexanizmlarining nazariy va amaliy tomonlarini talabalar tom onidan chuqur egallanishi muhim ahamiyat kasb etadi va fanning dolzarbligini belgilaydi. Fanning asosiy vazifasi talabalarga bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda amal qiladigan qonuniyatlami, jamiyatdagi resurslar tanqisligi va kishilar ehtiyojini qondirish zaruriyati to ‘g‘risida keng iqtisodiy mulohazalar yuritishni va uni amalda tadbiq etish yoMlarini o‘rgatishdan iborat. Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o ‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mexanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalaming (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ulaming bozor sharoitidagi harakati ni, cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan oqilona foydalanish yoMlarini va shu asosda ulami samarali faoliyat yuritishlarini o‘rgatuvchi bilimga boMgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “ Mikroiqtisodiyot’' fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi boMib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar, uy xo'jaliklari va bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat iqtisodiyotining quyi qismida amal qiladigan barcha bozor subyektlarining faoliyatini keng miqiyosda tahlil etish asosida tegishli xulosalar chiqarib, qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi. Fan bo‘yicha o ‘quv adabiyotlaming qiyosiy tahlili. R.Pindayk va boshqalar tomonidan yozilgan darsligi ingliz tilidan rus tiliga tarjima qilingan va u 27 b.t. dan iborat boMib, o‘z ichiga 17 ta bobni qamrab oladi. |20| Darslikda barcha mavzular keng yoritilgan. Darslikning nazariy tomonlari amaliy misollami tahlil qilish orqali toMdirilgan. Lekin darslikda har bir bobdan keyin takrorlash uchun savollar, misollar keltirilmagan. R.M.Buriev tahriri ostida rus tilida yozilgan “ Курс микроэконом ики” darsligi 36 b.t. dan iborat boMib, u 14 ta bobni o‘z ichiga oladi. |22| Darslikda iqtisodiy nazariya predmetini shakllanishiga, rivojlanishiga va uslubiga katta ahamiyat berilgan. Bundan tashqari bozor tuzilmalari va ularda harakat qiladigan firmaiaming iqtisodiy faoliyati chuqur yoritilgan. Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi va buning oqibatlari atroflicha yoritilgan. Har bir bobdan keyin takrorlash uchun savollar, testlar, misollar va ulaming echimlari, kitobning oxirida esa izohli lug'at keltirilgan. Kitobning xajmi 560 betga yaqin boMishi mavzularni kengroq yoritishga imkon bergan. Л.С.Тарасевич, П .И .Г р е б ен н и к о в 1 а т^ “ М икроэкономика” darsligi 23,5 b.t. dan iborat va u 9 ta bobni o‘z ichiga olgan. |29| Darslik 3 qismga boMingan. Birinchi qismida talab va taklif masalalari, ikkinchi qismida tarmoq muvozanati, muvozanat narx va har xil bozor tuzilmalarida narx belgilashning nazariy asoslari yoritilgan. Va nihoyat uchinchi qismida umumiy iqtisodiy muvozanatlik bilan bogMiq masalalar o ‘z aksini topgan. Darslikda nazariyotni taqsimlash uchun bir qator masalalar va ulaming echimlari keltirilgan. Ushbu adabiyotda takrorlash uchun savollar hamda izohli lug‘atlar berilmagan. Darslikni tayyorlashda akademik S.S.G‘ulomovning fikr va mulohazalari hamda bergan qimmatli maslahatlaridan keng foydalanildi. I BOB M IKROIQTISODIYOT VA BOZOR 1.1. Bozor haqida tushuncha Bozor - bu sotuvchilar va xaridorlar o'rtasidagi mahsulot sotish va sotib olish bo'yicha erkin munosabatlar tizimidir. Bozor - bu birinchidan, sotuvchilar va xaridorlami uchrashtirib turadigan joy; ular o'rtasida kelishilgan narx bo'yicha tovar almashuvi sodir bo'ladi. Bozorda sotishni amalga oshirish uchun m a’lum xarajatlar qilinadi va bu xarajatlar bozor to'g'risida axborot olish, shartnomalar tuzish, uchrashuvlar o'tkazish, sotib olinadigan tovar yoki xizmatning miqdoriy va sifat xarakteristikalarini aniqlash va boshqa turdagi xarajatlar bilan bog'liq. Bunday xarajatlar transaktsion xarajatlar bo'lgani uchun ham, bozomi transaktsiyalar majmuasi deb ham qarash mumkin. Bozoming o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, u daromadlami samarali faoliyat ko'rsatayotgan subyektlar hisobiga qayta taqsimlaydi, ya’ni zamonaviy texnologiyadan, cheklangan resurslardan samarali foydalanayotgan xo'jalik subyektlari hisobiga. Bozorlar o'zining hududiy masshtabiga ko'ra lokal, milliy va xalqaro bozorlarga bo'linadi. Oldi-sotdi ob’ekti bo'lib, iste’mol tovarlari, resurslar, (mehnat, kapital, yer, tadbirkorlik qobiliyati, axborot) va xizmatlar hisoblanadi. Tovariar bozori bilan bir qatorda pul bozori (qimmatbaho qog'ozlar bozori) ham mavjud. Bozordagi narxlar oldi-sotdi jarayonida yoki undan oldin shakllanishi mumkin. Bozoming samarali faoliyat ko'rsatishi transaktsion xarajatlar bilan bog'liq. Transaktsion xarajatlar - bu tovar almashish sohasidagi xarajatlardir. Bu tushuncha birinchi bo'lib R.Kouz tomonidan kiritilgan (1937 y). Transaktsion xarajatlar o'z ichiga quyidagi xarajatlarni oladi: axborot olish, o'zaro kelishuv va uchrashuvlar bilan bog'liq xarajatlar, tovariar xususiyatlarini aniqlash bilan bog'liq xarajatlar, mulk huquqini himoya qilish va boshqalar. 1.2. Noyob ne’matlami taqsimlanishining bozor mexanizmi Har qanday jamiyatda noyob ne’matlarni taqsimlash muammosi turadi. N e’mat deganda, biz tovariar, xizmatlar va resurslami tushunamiz. N e’matlar noyobligi deganda - iqtisodiy subyekti a rdagi mavjud ne’matlar zahirasining shu ne’matlarga ehtiyoj sezgan xaridorlaming talablarini yetarli darajada qondira olmasligi tushuniladi. N e’matlar noyobligi - bu b iro r to v a r yoki resurs hajm ining m a ’lum vaqt o ralig 'id a chegaralanganligidir. Shuning uchun ham n e’mat noyobligi, ne’matning fizik nuqtai nazardan chegaralanganligidan farq qilib, u nisbiydir, ya’ni ne’matning hajmi hozirgi vaqtda unga bo'lgan talabni qondirish uchun yetarli emas. Noyob ne’matlami ikki tu^ga bo'lish mumkin: ishlab chiqarish resurslari va ular asosida ishlab chiqariladigan iste’mol ne’matlar. Ishlab chiqarish resurslarini takror ishlab chiqarilishi bo'yicha ham ikki turga bo'lish mumkin: takror ishlab chiqariladigan ishlab chiqarish resurslari (bunga qishloq xo'jalik mahsulotlaridan paxta, don va boshqa mahsulotlami misol sifatida keltirish mumkin, ular har yili takror ishlab chiqariladi. Xuddi shunday mehnat resurslari ham takror ishlab chiqariladi), takror ishlab chiqarilmaydigan, fizik nuqtai nazardan chegaralangan ishlab chiqarish resurslari (foydali qazilma boyliklami misol sifatida qarash mumkin: temir, ko'mir, oltin va hokazo). Agar n e’mat noyob bo'ladigan bo'lsa, u holda cheklangan ne’matlami qanday qilib iqtisodiy subyektlar o'rtasida ratsional taqsimlashni amalga oshirish muammosi - bu markaziy iqtisodiy muammo hisoblanadi. Bu muammoni echish uchun har qanday jamiyat quyidagi uchta iqtisodiy savolga javob berishi kerak: Nima ishlab chiqarish kerak? Qanday ishlab chiqarish kerak? Kimga ishlab chiqarish kerak? Yuqoridagi savollardan ikkitasi, ya’ni nima ishlab chiqarish kerak va qanday ishlab chiqarish kerak degan savollar - resurslardan m ahsulot ishlab chiqarishda foydalaniladigan va ishlab chiqariladigan mahsulot tarkibining juda ko‘p aPtemativ variantlari mavjudligini taqozo qiladi. Ma’lumki, har bir vaqt oralig'ida jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlari chegaralangan. Bunday chegaralanganlik jam iyatdagi m avjud resurslam ing chegaralanganligi ham da bu resurslam i foydali n e ’m atlarga aylantiradigan texnologiyaning holati bilan, uning rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining chegaralanganligi, ishlab chiqarish variantlaridan birini tanlab qolganlaridan voz kechishni taqozo qiladi. Boshqa variantlardan voz kechish natijasida, biz ulardan olinishi mumkin boMgan foydadan voz kechamiz, ya’ni bu foydalanilmagan imkoniyatlar bo'lib, al’temativ xarajatlarni tashkil etadi. ATternativ xarajatlar - resurslardan eng samarali foydalanishdan voz kechish natijasida yo'qotilgan imkoniyatlar bilan bogMiq xarajatlar. Al’temativ xarajatlar - iqtisodiy tanlov natijasida eng yaxshi al’temativ variantdan olinadigan foydadan voz kechishni aks ettiruvchi xarajatlardir. Al’temativ xarajatlar yordamida noyob resurslardan foydalanish yo'nalishlari bo'yicha eng yaxshi (optimal) taqsimlash masalasi, ya’ni muayyan variant taqsimlanishdan olinadigan foyda va xarajatlarni boshqa variantlar bo'yicha olinadigan foyda va xarajatlar bilan solishtirish orqali yechiladi (ya’ni aPtemativ xarajatlarni bir-biri bilan solishtirish orqali). Masalan, Toshkentdan Samarqandga avtobusda borishni xohlagan yoMovchi biletni 30 minut turib, kassadan 100 so'mga olishi mumkin, yoki 130 so'mga navbatsiz xizmat ko'rsatuvchi firma orqali olishi mumkin deylik. Agar yoMovchining 30 minut vaqtining aPtemativ xarajati 30 so'm dan kam bo'lsa (u o'zining 30 minut vaqtini 30 so'mdan kam baholasa), u biletni navbatda turib sotib oladi, agar al’temativ xarajati 30 so'mdan yuqori bo'lsa (u o'zining 30 minut vaqtini 30 so'm dan yuqori baholasa), u holda yoMovchi biletni xizmat ko'rsatuvchi firma orqali sotib oladi. Agarda yoMovchi vaqtining al’temativ xarajati 30 so'mga teng bo'lsa, u ikkala variantdan xohlaganini tanlashi mumkin. Haqiqatdan ham vaqtini yuqori baholaydigan va yuqori daromad oluvchilar ko'pincha navbat kutishni xohlamaydilar. Yana bitta misol. Masalan, zavod traktor va yuk avtomobili ishlab chiqarishi mumkin. Zavod o'zining barcha cheklangan resurslaridan to'liq va samarali foydalangan holda 5 ta tank yoki 10 ta traktor ishlab chiqarish mumkin deylik, ya’ni, bitta tank ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar yordamida ikkita traktor ishlab chiqarish mumkin. Bu yerda 5 ta tankning aPtemativ xarajati 10 ta traktorga, ya’ni bitta tankning aPtemativ xarajati ikkita traktorga teng boMadi. Bozor tizimida noyob ne’matlar muammosi quyidagi ikkita tamoyillar asosida echiladi: - optimallashtirish tamoyili - har bir faoliyatdan va resurslardan foydalanishdan maksimal foyda olish; - alternativ xarajatlar tamoyili - noyob resurslardan foydalanish yo'nalishlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlarni solishtirish orqali. Iqtisodiy subyektlar ratsional harakat qilish tamoyiliga ko‘ra o‘z maqsadlariga erishishi uchun xo'jalik faoliyatida faol qatnashadilar, buning asosiy mohiyati shundan iboratki, iqtisodiy subyektlar berilgan resurslardan foydalanishdan olinadigan natijalam i maksimallashtiradi yoki m a’lum natijalami olish uchun xarajatlarni kamaytiradi. Mikroiqtisodiyot iqtisodiy subyektlami ikkiga bo'lib qaraydi - iste’molchilar (uy xo'jaliklari) va ishlab chiqaruvchilar (firmalar). Iste’molchining maqsadi - mumkin darajada o 'z in in g e h tiyojlarini m aksim al darajada qondirish b o 'lsa , ishlab chiqaruvchilaming maqsadi - foydani yoki boshqa bir faoliyat ko'rsatkichlarini maksimallashtirishdan yoki minimallashtirishdan iboratdir. Jamiyatda vujudga keladigan yana bir muammo - bu iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishdir: 1 ) ishlab chiqaruvchilar faoliyatini (kim qaysi m ahsulotdan qancha ishlab chiqaradi) muvofiqlashtirish; 2 ) iste’molchilar faoliyatini (kim, qaysi mahsulotdan, qancha iste’mol qiladi) muvofiqlashtirish; 3 ) ishlab chiqarish va iste’mol qilish b o 4yicha qabul qilingan qarorlam i muvofiqlashtirish. Bu muammo tovariar aylanmasi modeli orqali tahlil qilinadi (1.1-rasm). 7 . Yüklə 4,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|