M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “kainat, kosmos, yol, din, dil, inanc, müharibә, sülh, demokratiya, xoşbәxtlik, düşmәnlik, dostluq, acı, ağrı, mәrhәmәt vә s.
- 3.4.2. İşarәlәrin seçimi dünyasında
- 3.4.2.1. Kamal Abdulla mәtnindә mәtnqurucu işarәlәrin işlәnilmәsi
285
Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsә yox” romanının mәtnindә dә paralel dünyalar, möhtәşәm ahәng vә hadisәlәrin üfüqü vә ya üfüq çizgisi anlayışları eyni zamanda ayrı-ayrı üst qavramlar sәciyyәsi daşıyır. Müәllif dәrk etmә әsnasında müәyyәnlәşәn qavrayışları semiotik işarәlәrin vә proseslәrin vә ya semiozislәrin müxtәlif zaman vә mәkan semiosferalarındakı hәrәkәtlәri ilә bir әdәbi-bәdii yazıçı gerçәkliyi olaraq ifadә edir. Qısacası, paralel dünyaların, ilahi mәntiqin vә ya ahәngin inkişaf mexanizmini onun alt qavramları vә kateqoriyaları ilә açır. Vә müxtәlif tarixi hadisәlәrin, psixoloji yazıçı tәhkiyәlәrinin, qissәvari rәvayәt vә hekayәtlәrin bәdii-ritorik açılımı әsanasında isә oxucusuna yeni bir bәdii qavramlar dünyası tәqdim edir. Kamal Abdulla mәtni türkoloji filologiyada bütövlükdә koqnitiv elmә (koqnitologiyaya), ayrılıqda isә müasir әdәbi-linqvistik tәhlilә qavramlar dünyası vә ya qavramlardan hәrәkәtlә davam etdirilәcәk filoloji tәdqiqatların vә araşdırmaların qapılarını axıra qәdәr açır. Sözügedәn mәtn artıq XXI yüzilin lap әvvәllәrindә “Azәrbaycan dili açar sözü”nü (Seçdirmә bizimdir- M.M.) bütün semantik-funksional çalarları vә әdәbi-bәdii ifadә potensialı ilә bizlәrә vә gәnc nәsillәrә tәqdim edir. Bu gün çağdaş yozumlanması ilә insanoğlunun intellektinә vә onun bir bütün olaraq dәrk edilәn tәcrübәsinә dair mücәrrәd vә konkret qavramların birlәşdirilә bilәn bütün mümkün alt kateqoriyaları ilә fәrqli konseptual açıqlanmalardakı tәsviri işini bütövlükdә koqnitologiya elmi hәyata keçirir. Ayrılıqda isә hәmin işi koqnitiv xarakterli yeni yönüm vә yöntәmlәrlә dilçilik vә әdәbiyyatşünaslıq vә ya müasir filologiya elmi vә eyni zamanda digәr uyğun elm sahәlәri yerinә yetirir. Yuxarıda da göstәrildiyi kimi, dünyanın dil xәritәsini “kainat, kosmos, yol, din, dil,
mәxsus özәlliklәrә bağlı olaraq gerçәk prototiplәri ilә müәyyәnlәşdidrilir. Onlar dil sistemindә “mәzәmmәt etmәk, tәәssüf, niyyәt, istәk, arzu, sәbәb, mәqsәd, dәyәrlәndirmә, sevgi, nifrәt, sevinc vә s.”kimi semantik anlam sahәlәrini ehtiva edәn özәlliklәri ilә ifadә olunur. Bu kontekstdә “mәhәbbәt-mәrhәmәt” vә ya “sevgi-nifrәt” kimi linqvistik qavramlar konkret diskursiv variantları ilә diqqәti çәkir. Belәliklә, hәm konkret dil göstәricilәri, hәm dә konseptual amillәrlә ifadә edilәn anlayışlar linqvistik qvramlar olaraq tәrif edilir.
Әslindә hәr bir yazıçının özünә mәxsus olan vә bәdii yazılarında ifadә olunan bir qavramlar dünyası vә buna bağlı olaraq ifadә etdiyi konkret bir yazıçı gerçәkliyi vardır. Bu qavramlar dünyası vә yazıçının özünә mәxsus olan dәrk etmә vә fikir gerçәkliyi onun işlәtdiyi bәdii dil vә özәl әdәbi - bәdii mәtnqurucu işarәlәrin hәrәkәtlәri ilә ifadә olunur. Yazıçı hәr hansı bir bәdii mәtni qurarkәn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn, sintaktik vahidlәrdәn, leksemlәrdәn vә frazemlәrdәn gәlişigözәl olaraq istifadә etmir 44 . O, öz yazıçı gerçәkliyini ifadә etmәk üçün, hәr şeydәn öncә, milli dilә vә 44 Hәr hansı bir bәdii әsәr sadәcә göstәrilәnlәrdәn ibarәt olsaydı, onda hәmin әsәr monoton cümlәlәrdәn tәşkil olunan söz yığınından başqa bir şey olmazdı.
286
mentalitetә mәxsus olan semiotik mahiyyәtli vә özünün şәkillәndirdiyi әn müxtәlif mәtnqurucu işarәlәrdәn istifadә edir vә bәdii mәtni onlarla qurur. Fәrqli dil işarәlәri, әdәbi vә konseptual sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrin funksional vә semantik parametrlәrinin bir - birinin üzәrinә düşmәsi isә bәdii mәtnin uğurlu olmasını şәrtlәndirәn başlıca amillәrdәndir. Elә Kamal Abdulla mәtnini dә uğurlu edәn başlıca amillәrdәn biri sözügedәn işarәlәrin bir çox halda mәhz bir - birilә örtüşmәsidir. Aşağıda hәrәkәtlәri bir - birilә üst - üstә düşәn vә ya örtüşәn dil vә әdәbi - bәdii sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrә qısaca olaraq
toxunulacaqdır.
İşarәlәrin seçimi dünyasında Dildәki quruluş - ifadә fәrqliliyinin milli mentalitetdә dә bir özәllik vә özünәmәxsusluq olaraq әks olunduğu çağdaş etnolinqvistikada ( alm. Etnolinguistik, fr.
önәmlә vurğulanır. Bu isә o demәkdir ki, hәr hansı bir dil dillәr ailәsindә özünә mәxsus unikal bir “dünya xәritәsi”nә malikdir. Hәmin fikir daha XX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn öz mәşhur әsәrlәri vә dәrin elmi-linqvistik nәticәlәri ilә dilçilik tarixindә önәmli bir yer tutan dilçilәrdәn Humbolta vә Sepir-
Uorfa mәxsusdur. Mәşhur dilçi Anna Vejbitski vә Moskva semantik dilçilik mәktәbinin nümayәndәlәr i d ә sözügedәn ümumi fikri müdafiә edir . Bu fikrә görә hәr hansı bir dil, hәr şeydәn öncә,
“öz xәritәsi” ilә dә qohum olan vә olmayan digәr әn yaxın, yaxın vә uzaq dillәrdәn seçilir. Bu
baxımdan Kamal Abdulla mәtnindә dә Azәrbaycan Türk dilinin sözügedәn unikal “dünya xәritәsi”dәn bir әsas yol göstәrici
olaraq yerindә vә uğurla istifadә olunmuşdur. Bununla bәrabәr, Kamal Abdulla mәtnindә sözügedәn dünya xәritәsini ifadә edәn hәm dil, hәm dә digәr mәtnqurucu işarәlәr tәhtәlşüur olaraq çox düzgün vә yerindә seçilmişdir.
Biz indi neosfera vә biosfera ilә birlikdә hәm dә bәlli bir semiotik mәkanda, yәni semiosfera ( Лотман 1984)
vә konseptosfera epoxasında yaşadığımızın fәrqindә olmalıyıq . Başqa bir sözlә, özünә mәxsus müәyyәn semiotik işarәlәrlә seçilәn konsep tosferadakı mövcudiyyәtimizi dәrk e tmәliyik. Әslindә “Biz indi işarәlәrin seçimi dünyasında Yaradanın iradәsi ilә yaşayırıq desәk” daha doğru olar. Sözügedәn romanda da paralel dünyalardakı roman qәhrәmanları çox zaman hәr hansı bir seçim qarşısındadır! Hәyat vә ya ölümün seçimi, yazı vә ya mifin seçimi! Karyera, gözәllik
vә ya hakimiyyәtin, gücün seçimi vә s.
Hәr hansı bir seçim romanda müәyyәn semiotik işarәlәrlә göstәrilir. Mәsәlәn, romanın qәhrәmanlarından Bәhram kişi tәki “Mağaradakı çiçәkli yazının sirri açılsın deyә” ölümü seçir. Ölümün әsas semiotik işarәsi vә ya icra edәni isә romanda, hәr şeydәn öncә, “Mağaranın ruhu” obrazı ilә ifadә olunur. O, hәr an Bәhram kişini tәqib edir. Әlbәttә, ölüm konkret, gözlәgörünәn vә müşahidә edilәn, ruh isә mücәrrәd vә gözlә görülmәyәn substansiyadır. Necә ki, hәyat fanidir, ruh isә әbәdiyyәn mövcuddur. İnsan öldükdәn sonra ruh Allahın iradәsi ilә onun bәdәnindәn ayrılır. Mağaranın ruhu fenomeni mifoloji sәciyyәli bir imtiyazlı sәs vә ya nәfәs olaraq hәm dә keçmiş imiz
dәn gәlir vә romanda özәl bir mәtnqurucu işarә olaraq çox uğurla işlәnilir.
Bәs işarәlәr anlayışı nә demәkdir? Burada, hәr şeydәn öncә, müasir dilçilik elminin banisi Ferdinant de Sössürün müәyyәnlәşdirdiyi sәrbәst xarakter li dil-nitq işarәlәri xatırlanır (Coccюр 1977). Bunlarıın bәzilәrini yuxarıda sadaladıq. Ancaq “yol işarәlәri, tüstü (od yanmasa, tüstü çıxmaz), sәs, qoxu”
vә bunun kimi digәr işarәlәr dә Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|