M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
61
Bütün bunlara baxmayaraq, türk dillәrinә dair dünyanın hәr yerindә aparılan әnәnәvi vә yeni dilçilik araşdırmalarının vә görülәn praktik işlәrin arasındakı koordinasiyanın vә elmi- linqvistik xronologiyanın türkoloji dilçilikdә bötövlükdә göstәrilә vә tәsbit edilә bildiyini söylәmәk hәlәlik çәtindir. Çünki, indiyә qәdәr sadәcә dil araşdırmaları vә bütövlükdә dilçilik elminin tarixi vә müasir inkişafı kontekstindә “Türkoloji dilçiliyin tarixi”, “Türkoloji dilçiliyә giriş”, “Türkoloji dilçiliyin әsasları” vә qısaca olaraq “Türkoloji dilçilik” kimi әsәrlәr vә ya dәrsliklәr yazılmamışdır. Vә hәmin fәnlәrin әsas vә fakultativ dәrslәr olaraq tәdrisi dә Türk Cümhuriyyәtlәri universitetlәrindә sistematik olaraq hәyata keçirilmәmişdir. Hind-Avropa dillәri materialları әsasında yaradılmış metodologiyaları, ümumiyyәtlә, ümumi dilçiliyi vә çağdaş linqvistik axınları istiqamәtlәndirәcәk nә bir araşdırma, nә dә bir açıqlamalı-linqviğstik biblioqrafiya vә ya ensiklopediya türkoloji dilçilikdә sözün tam mәnasında daha ortaya çıxmamışdır. Sözügedәn istiqamәtdә görülәn işlәr isә әsas etibarilә bir neçә tәsviri sәciyyәdәki türkoloji dilçilik lüğәtindәn vә türkoloji dilçiliyin tarixinә dair yazılmış olan xronoloji-başlanğıc xarakterli әsәrdәn (Кононов 1982; Eren 1998) ibarәtdir. Türkoloji dilçiliyin ümumi tarixi yazılmalıdır. Elә bu tarixә görә dә onun elmi әsasları müәyyәnlәşdirilmәlidir. Hәmin elmi әsaslar müәyyәnlәşdirilәrkәn indiyә qәdәr ümumtürk dilinә dair yazılmış bütün fundamental işlәrdәn qırmızı bir xәtt kimi keçәn әnәnәvi vә çağdaş linqvistik axınların bir-birini tamamlayan keçişlәrinә görә hәrәkәt edilmәlidir. Buna baxmayaraq, bu gün dә türk әdәbi dillәrinin çağdaş tәlim-tәdris yöntәmlәri vә işlәnilmә normaları sadәcә olaraq әnәnәvi dilçilik vә ya klassik türkologiyanın qaydalarına görә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Ümumi türkoloji әnәnә ilә çağdaş dilçilik axınlarını bir-birinә bağlayan linqvistik bağlar bir çox halda nәzәrә alınmamaqdadır. Türkologiya vә ya klassik dilçilik әnәnәsi ilә çağdaş linqvistik dәyişmәlәr arasında sağlam bir sәlәf-xәlәf әlaqәsi vә fikir mübadilәsinin olduğunu da bu gün söylәmәk mümkün deyildir. Sözügedәn әlaqә Türk Cümhuriyyәtlәrindә әsas etibarilә “türkologiya-dilçilik” vә “türkoloq-dilçi” vә ya “türkologiya-xarici dil vә dilçilik mәnşәli mütәxәssislik qarşılaşması” müstәvisindә dәyәrlәndirilmәkdәdir. Aparılan elmi mübahisәlәr dә sadәcә ayrı-ayrı linqvistik terminlәrin vә müxtәlif imla qaydalarının müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq ortaya çıxmaqdadır. Ancaq ümumtürkcә vә ya türk dili bütövlükdә çağdaş yazı dillәri, dialektlәri vә canlı danışıq şәkillәri ilә böyük bir dildir. O, hәm ümumi türkoloji xronologiya vә klassik dilçilik, hәm dә çağdaş linqvistik axınlar nәzәrә alınaraq öyrәnilmәlidir. 62
Birinci Türkoloji Qurultayın keçirlmәsinin 80 illik yubileyinә hәsr olunmuş Beynәlxalq Elmi Konfransda sözügedәn problemlәrin aktuallığı vә onların çağdaş linqvistikanın, digәr humanitar vә dәqiq elmlәrin yöntәmlәri ilә çözümlәnә bilirliyi perspektivlәri mübahisә obyektinә çevrilmişdir. Belә ki, bütövlükdә türkologiyanın vә ayrılıqda türkoloji dilçiliyin әsas problemlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә vә onların çözümlәnmәsinә dair konkret tәkliflәr irәli sürülmüşdür (Musaoğlu 2006). Bu kontekstdә türk dillәri vә dialektlәrinә dair yazılan hәr cür әnәnәvi sәciyyәli dilçilik araşdırmaları tarixinin tәsvir olunması vә dövrlәşdirilmәsi yönümündә indiyә qәdәr müqayisәli olaraq aparılan türkoloji işlәr ilk növbәdә diqqәti cәlb edir. Bunlardan Krımskinin (1930), Boqoroditskinin (1934; 1953), Sartbayevin (1962), Baskakovun (1969), Nurmaxanovanın (1971) Zeynalovun (1970; 1974; 1975; 1981), Kaydarovun (1985) vә Xәlilovun (2006) әsәrlәri müqayisәli türkoloji dilçiliyin tarixindә önәmli yer tutur. Hәmin әsәrlәr ayrılıqda müqayisәli türkoloji dilçiliyin vә bütövlükdә türkologiya elminin araşdırılması, öyrәnilmәsi vә tәdris olunması baxımından çox önәmlidir. Ancaq sözügedәn klassik müqayisәli әsәrlәrdә müәyyәnlәşdirilәn elmi-linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәr günümüzdә çağdaş Avrasiya türkcәlәrindә gerçәklәşәn yeni inkişaf meyllәrinin öyrәnilmәsindә tәsirsiz vә yetәrsiz qalmaqdadır. İndi aparılan monoqrafik araşdırmalarda, yazılan dәrs kitablarında vә vәsaitlәrindә çağdaş dilçilik elmindә işlәnilәn yeni yönüm vә yöntәmlәrdәn çox geniş istifadә olunmalıdır. Çünki, hәr hansı bir canlı dilin vә ya qohum dillәrin fonetik, qrammatik, leksik, leksikoqrafik vә frazeoloji quruluşuna dair aparılan işlәrdә sadәcә konkret dil işarәlәrinin tәsvir edilmәsi bu gün artıq qәnaәtbәxş hesab oluna bilmәz. Sözügedәn qohum vә әn yaxın qohum dillәr vә dialektlәr dilin dәrindәki vә üzdәki quruluşu “fenomenlәrinin funksionallığına vә semantikliyinә” (Seçdirmә bizimdir-M.M.) vә onların dünyanın dil xәritәsi kontekstindә aparılan qavramlaşdırılmasına vә
kateqoriyalaşdırılmasına görә açıqlanmalıdır. Bu kontekstdә türk dillәrinin qrammatikasına dair modern dilçilik yöntәmlәri ilә aparılan araşdırmalara isә bu vә ya digәr şәkildә 1970-ci illәrdәn bәri tәsadüf olunur. Hәmin әsәrlәrә aşağıdakılar örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Axматoв 1983; Нoвoе в зaрубежнoй лингвистикe… 1987; Чeрeмиcина 1988; Бeрдалиeв 1989; Нурмaнoв 1992; Taтарcкая грамматика 1993; Musayev 1994; Uzun 1995; Abdullayev 1999; Demircan 2003 vb.). Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|