229
-“Şәrait”lә bәrabәr “ortam”; “yoldaş”la bәrabәr “arkadaş”; “kimi” ilә bәrabәr “olaraq”;
-“Çeşitlәnmәk” ilә bәrabәr “çeşitlәndirmәk”; “şәhadәtnamә” ilә bәrabәr “sertifikat”;
-“Konsept”lә vә ya “mәfhuml”la bәrabәr “qavram//qavrayış”;
-“İştirak etmәklә” bәrabәr “qatılmaq”; “ifadә” ilә bәrabәr “deyim”;
- “Maraq”la bәrabәr “ilgi, “maraqlanmaq”la bәrabәr “ilgilәnmәk”, “maraqlı” ilә bәrabәr “ilginc”
vә s.
B. Qәlib-ifadәlәr:
-Әstәğfürullah; icazәnizlә//müsaidәnizlә; istirahәt günü vә ya günlәri//hәftәsonu
-Özündәn muğayat ol//özünüzdәn muğayat olun//özünüzә yaxşı baxın;
-Yer almaq//yer tutmaq; ev dağıldı vә ya uçdu//ev çökdü; birbaşa veriliş//canlı yayın;
-Kömәk etmәk//kömәklik göstәrmәk//yardım etmәk//yardımçı olmaq;
-Әl telefonu//cib telefonu//mobil telefon; malik olmaq//sahib olmaq
-Üstünә//üzәrinә getmәk vә s.
2.2.1.2.1. Azәrbaycan dilinә Türkiyә türkcәsindәn keçәn müxtәlif mәnşәli leksik alınmalar
Azәrbaycan dilinin lüğәt tәrkibindә mövcud olan, ancaq interaktiv xarakterli gündәlik
ünsiyyәtdә çox geniş dil-işlәnilmә yayğınlığına sahib olmayan bәzi sözlәr Türkiyә türkcәsindәn
Azәrbaycan türkcәsinә fәrqli mәnaları vә çalarları ilә gәlmәkdәdir. Bunları iki qrupa ayırmaq
mümkündür:
A. Türk kökәnli leksik vahidlәr. Mәsәlәn: dәstәk//dәstәklәmәk; sayı; yolsuzluq; öndәr vә s.
Bunlarla bәrabәr, Azәrbaycan türkcәsindә işlәnilәn elә yeni sözlәr vardır ki, onlar Türkiyә
türkcәsindәki mövcud leksik modelә әsasәn düzәldilir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsindә “beklemek” feli vә
hәmin feildәn düzәldilmiş “beklenti” ismi vardır. Azәrbaycan Türkcәsindә “beklenti” felinin sözügedәn
mәnadakı leksik qarşılığı olaraq “gözlәmәk” feli işlәnilir. Artıq Azәrbaycan dilindә hәmin feildәn mövcud
leksik-leksikoqrafik modelә әsasәn yeni bir “gözlәnti” ismi düzәldilmişdir. Vә hәmin söz bu gün
dilimizdә çox geniş işlәnilmәkdәdir.
B. Müxtәlif dillәrdәn alınan vә türkcә dil-işlәnilmә modeli ilә Azәrbycan dilinә keçәn bәzi
leksik alınmalar. Mәsәlәn: mesaj, rәqәmsal, kontur, media, manyak, helikopter, kültürәl vә s. Qeyd
olunmalıdır ki, çağdaş Türkiyә türkcәsindә -sal, -sel kömәkçi morfemi mәhsuldar bir iki variantlı sifәt
düzәldәn leksik şәkilçi olaraq özünü göstәrir. Mәsәlәn: kumsal, bilimsel, yapısal, siyasal vә s. (Musaoğlu
2002:234). Azәrbaycan dilindә isә indiyә qәdәr sözügedәn şәkilçi ilә düzәldilәn tәkcә bir “qumsal” leksik
vahidi işlәnilirdi. İndi isә hәmin leksikoqrafik modelә әsasәn “rәqәmsal” sözü dә düzәldilmişdir. Ancaq
hәmin söz dilimizdә ya ahәng qanununa әsasәn “rәqәmsәl” şәklindә, ya da Türkiyә türkcәsindәki uyğun
230
mәnası ilә “sayısal” leksik vahidi olaraq işlәnilmәlidir. “Mesaj” sözü isә dilimizin interaktiv lüğәt
tәrkibindә ahәng qanununa әsasәn “mәsaj” şәklindә yer almalıdır.
2.2.1.2.2. Azәrbaycan vә Türkiyә türkcәlәrindә yeni leksik-qrammatik vә sintaktik
normalar vә normalaşmalar
Son 20-25 il içәrisindә Türkiyә Türkcәsindәn Azәrbaycan türkcәsinә keçәn müxtәlif dil-danışıq
vasitәlәrini sadәcә leksik vahidlәrlә mәhdudlaşdırmaq mümkün deyildir. Burada sintaktik birlәşmәlәrdәn
dә bәhs edilә bilәr. Mәsәlәn: internet mediası, hava alanı, canlı yayın vә s.
İndi Azәrbaycan türkcәsindә çox vaxt әdәbi-diskursiv kontekstdәn dә asılı olaraq felin indiki
zamanının vә ya xәbәr şәklinin yerindә onun vacib formasının işlәnildiyinin intensivlәşmәsi özünü
göstәrir. Mәsәlәn: işlәnilir//işlәnilmәkdәdir vә ya davam etdirilir//davam etdirilmәkdәdir vә s. Bu gün
artıq Azәrbaycan dilindәn dә bәzi dil-danışıq elementlәrinin az da olsa Türkiyә Türkcәsinә keçdiyi
müşahidә olunmaqdadır. Mәlum olduğu kimi, müxtәlif mәnalı subordinativ, koordinativ vә korrelyativ
polipredikativ vahidlәr vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tabeli mürәkkәb cümlәlәr Azәrbaycan
dilindә Türkiyә türkcәsinә nisbәtәn daha yayğındır. Türkiyә Türkcәsindә isә feli bağlama, feli sifәt,
mәsdәr tәrkibi vә qoşmalı birlәşmәlәrlә qurulan sadә geniş cümlәlәrin işlәnilmә sıxlığı yüksәkdir.
Mәsәlәn, bir cümlә konstruksiyası Azәrbaycan Türkcәsindә “Mәn onu demәk istәyirәm ki, siz hamınız
çox yaxşı uşaqlarsınız” şәklindә ifadә olunur. Türkiyә türkcәsindә isә hәmin konstruksiya adәtәn
aşağıdakı şәkildә işlәnilir: “Ben sizin hepinizin çok iyi çocuklar olduğunuzu söylemek istiyorum.” Ancaq
sözügedәn mürәkkәb cümlә konstruksiyalarının bu gün paralel olaraq Azәrbaycan dilinin vә digәr türk
әdәbi dillәrinin dә tәsiri ilә Türkiyә türkcәsindә daha sıx işlәnildiyi müşahidә olunur. Bu gün Türkiyә
türkcәsindә “yerine getirmek”le bәrabәr “yerine yetirmek”, “hoşuna getmek”le bәrabәr “hoşuna gelmek”
ifadәlәrinin, “işlәnmәk//işlәnilmәk” feil modelindәki kimi “kullanmak”la bәrabәr “kullanılmak”ın da
işlәnildiyinә tәsadüf olunur. Bunlar da Türkiyә türkcәsinә Azәrbaycan türkcәsinin tәsiri olaraq açıqlana
bilәr.
2.3. Tәrcümә, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı
Bir-birinә әn yaxın olan qohum dillәr vә ya әdәbi dillәr XX yüzilin sonlarından etibarәn fәrqli
konseptual parametrlәri vә özünәmәxsus linqvistik detalları ilә retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә
interospektiv araşdırma-öyrәnilmә aspektlәrindә әn yaxın qohum dillәr olaraq öyrәnilir. Bununla da
filologiya elmindә “dillәrin dili” olaraq bilinәn tәrcümә (Göktürk 2004) nәzәriyyәsi vә praktikası ilә
bәrabәr, bir böyük dilin әdәbi dillәrinin yazılı vә şifahi formalarında özünü göstәrәn әdәbi mәtn