M. T. Do’stova B. X. Xo`janiyozova
Yüklə 4,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
| zahiralari
hisoblanadi. Populyatsiyalar zichligi biror darajaga etgandan so‘ng, ular soni kamayib boradi. Agarda ular soni yarnda oshsa, sekinasta zichligi kama-ya boshlaydi. Populyatsiyalar zichligini boshqarib turadigan omillar ikkigabo’linadi: zichlikka bog’liq va bog’liq emas. Zichlikka bog’liq omillar zichlik o‘zgarishiga qarab o‘zgaradi, bog’liq b’lmagan omillar zichlik o‘zgarishi bilan o‘zgarmay qoladi yoki doimiy bo’ladi. Birinchi omil biotik bo’lsa, ikkinchisi abiotik omil hisoblanadi. Ma’lumki, ko‘pgina populyatsiyalar o‘zlarining sonini boshqarish imkoniga egadir, bunda ular individlar soni oshishini to'xtatishning uchta mexanizmi bor: • ular sonining oshishi guruhlar o‘rtasida tez-tez to‘qnashuv paydo boiishiga olib keladi, buning natijasida tugilishning kamayishi va oiimning ko'payishiga olib keladigan notinch holatlar yuz beradi; • zichlikning oshib borishi natijasida populyasiyaning genetik tarkibida o‘zgarish yuz bera boshlaydi va guruhlardagi tez ko‘payish sustlashadi, to'yib ovqat yemaslik, urug’lanmaslik, turli kasalliklar tufayli organizm kuchsizlanib, tugilish kamayib boradi; . • guruhlar majbur bo’lib o‘zlari o‘rgangan joydan migratsiya bo‘- ladilar, noqulay va notanish muhit ta’sirida olim holati ko‘payadi. Tur xilma-xilligi Tur deganda morfologik, fiziologik, etologik, genetik, biokimyoviy xossalari bilan o’xshash, erkin chatishib nasl beradigan, ma’lum yashash sharoitiga moslashgan hamda tabiatda o’z arealiga ega bo’lgan organizmlardan iborat populatsiyalar yig’indisi tushuniladi. Tur xilma-xilligi deganda biz bir turga mansub bo’lgan organizmlarning yashash muhiti, tashqi tuzilishi jihatdan farq qilishini tushunamiz. 23 Turllar xilma-xilligi–Yer sayyorasidagi tirik organizm turlarining turli tumaniligini o’z ichiga oladi. Turlar soni va ularning ma’lum hududda uchrash nisbati. Bu struktura turlarning turli muhitlarga evolutsion va ekologik moslashishlarini ko’rsatadi. Yerdagi barcha mavjud turlarni o’z ichiga oladi. Biz bio xilma-xilliik tog’risida gapirgan vaqtimizda, hayvonlar, o’simliklar, mikroorganizmlar, zamburug’larning turlarini xilma-xilligi ko’z oldimizga keladi. Har qanday tur populyatsiyadan, populyatsiya esa individdan ibotrat. Har bir turni saqlab qolish uchuntur ichidagi har bir individ ko’payib nasl qoldiradi. Bir tur individlari boshqa tur individlari bilan chatishmasligini hisobga olgan holda, olimlar turlarni klassifkatsiya qilishadi. K. Linniy davrida fanga ma’lum bo’lgan 11 ming turlar soni hozirgi kunda 2 millionga yetdi, bu ko’rsatgich yanada o’saypti. Doimo olimlar yangi hayvonlar,o’simliklar va mikroorganizmlar turlarini o’rganadilar va klassifkatsiya qilishadi. Biz yashayotgan biosferadagi turlarni aniq sonini hech kim aytolmaydi, faqat shunisi aniqki fanga ma’lum hayvonlar turlari o’simlik turlariga nisbatan ancha ko’p, hayvonlar ichida hasharot turlari ko’pchilik qismini tashkil qiladi. O’simlik olamida yopiq urug’lilar eng ko’p sonli hisoblanadi. Har bir tur bir necha tur populyatsiyadan tashkil topgan. Bir turga mansub individlar tashqi ko’rinishi o’xshash bo’lib, yashash muhitiga bir xil moslanish hosil qiladi. Har xil turga mansub individlar tashqi ko’rinishi, tabiati, fiziologiyasi har xil bo’ladi, bu esa olamni har xil rang, tovush, hatti- harakat va formalar bilan to’ldiradi. Ana shu holat bio xilma-xillikni keltirib chiqaradi. 24 0 5 10 Hayvonlar O'simliklar Zamburug'lar Bakteriyalar Hayvonlar O'simliklar Zambrug'lar Bakteriyalar 25 Ekosistemalar ichidan O’rmon,yaylov va suv muhitlari bio xilma- xillik nuqtai nazardan qarasak, hayot rang barangligi, turlar xilma-xilligi jihatdan alohida etakchi o’ringa ega. Tabiatda bitta individ hech qachon evolyutsiya hosil qila olmaydi. Individlar yig’ilib,populyatsiyani hosil qiladi. Tur individlari tur areali ichida bir tekis tarqalmasdan alohida guruhlar–populyatsiyalar hosil qiladi. Har bir populyatsiya yashash sharoiti, individlar soni, o’zgarishi, areali, yosh va jinsiy tarkibi bilan boshqa populyatsiyadan farq qiladi. Populyatsiya individlari soni yil fasllari va yillar davomida o’zgarib turadi. Odatda, uzoq umr ko’radigan va pushti kam bo’ladigan hayvon va o’simliklarlar populyatsiyasi serpusht va qisqa umr ko’radigan turlar populyatsiya nisbatan barqaror bo’ladi. Populyatsiyada sodir bo’lib turadigan ayrim o’zgaruvchanliklar va tabiiy tanlanish yangi moslanishlarni vujudga keltiradi. O’zgarishlar individlar orasida tarqalishi tufayli tur yangicha moslanish belgilarga ega bo’ladi. Shunday qilib, populyatsiya (guruh ichida o’zaro genetik informatsiya almashina oladigan) turning yashash shakli bo’lib, uni aniq bir muhit sharoitiga moslanishiga yordam beradi va har qanday populyatsiya darajasidagi o’zgarishlar, evolyutsiyaga ya’ni yangi tur paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Tur yoshi va jinsi jihatdan har xil individdan tashkil topgan bo’lib, tarkibidagi turli yoshdagi erkak, urg’ochi va yosh individlar kiradi. Turning yaxlitligi uni tashkil etuvchi erkak, urg’ochi, ota-onalari bilan bolalari poda, gala, yoki oila individlari o’rtasida xilma-xil munosabatlar (nasl haqida g’amxo’rlik, har xil signallar yordamida ma’lumot almashish, birgalikda himoyalanish) orqali namayon bo’ladi. Yüklə 4,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|