M. T. Do’stova B. X. Xo`janiyozova

Populyatsiya xilma-xilligi 
Populyatsiya deganda, bir turga kiruvchi, o‘zi ko‘payuvchi, 
ma’ium maydonda tarqalgan va bir-biri bilan o‘zaro bogiangan guruh 
tushuniladi. “Populyatsiya” so'zi lotincha “populyus” so‘zidan olingan 
boiib, “xalq”, “aholi” degan ma’noni anglatadi. 
Areal - maium bir populyatsiya va turning butun umri davomida 
yashaydigan joyiga yoki bo'shliq maydonga aytiladi. Areallar tarqalishi 
va hajmiga qarab, yaxlit va bo’laklarga bolingan bo’ilshi mumkin 
albatta, malum geografik to'siqlar, bo’shliqlar ta’sirida ma’lum tur 
rivojlana olmasligi mumkin.
 
Populyatsiyalar egallagan hududi va ular o‘rtasida aloqani darajasiga qarab, 
quyidagicha farqlanadi: elementar, (bo’laklangan) 
ekologik va geografik. 
Elementar populyatsiya - guruhlaming eng kichik bolagi bolib, 
bir-birini toidiradi. Ekologik populyatsiya - aralash elementar 
populyatsiyalaming malum bir muhitda o‘zaro bog’liqligi. 
Geografik populyatsiya - malum bir joydagi aralash ekologik 
populyasiyalaming o‘zaro bog’liqligidir. 
Populyatsiyalar ko'payish usullariga qarab - panliktiv, klonal va 
klonal-panliktiv boiadi. Panliktiv populyatsiyalar jinsiy yo’l bilan 
ko‘payib, chetdan changlanishga moyil bo’ladi. Klonal populyatsiyalar 
faqat jinssiz ko‘payishga moyil bo‘ladilar. Klonal-panliktiv 
populyatsiyalar bir marta jinsiy, bir marta jinssiz yo’li bilan ko‘payadilar. 
Populyatsiya, son jihatdan xarakteristikasiga ko‘ra, statistik va 
dinamik populyatsiyaga bo’linadi.
Populyatsiyaning statik ko‘rsatkichlar xarakteristikasi hozirgi vaqtdagi 
ularning soni, joylashish zichligi va struktura tuzilishi xarakteristikasidan 
iborat. Dinamik ko‘rsatkichlar populyatsiyada ma’lum davr oraligida 
boladigan tugilish,olish va populyatsiyalarning o‘sishi jarayonlarini o‘z 
ichigaoladi. Soni, miqdori - bu alohida populyatsiyalarning soni, masalan, 
o‘simliklar soni. 
Zichligi - ma’lum maydonga yoki hajmga to‘g‘ri keladigan 
populyatsiyalaming biomassasi yoki alohida soni boiib, ular vaqtlar 
davomida o‘zgarishi mumkin. 
Struktura ko‘rsatkichlari - jinsiy-turli, hajmiy-turli hajmdagi 
jinslaming miqdori, alohida guruhlar nisbati, yosh jihatdan miqdori. 
Genetik ko'rsatkichlari -turli genotip va allelga bog‘ liq populyatsiyalar 
nisbati. Alolihida populyatsiyalardagi genlarning o'zaro bogiiqligiga 
genofond deyiladi. Allel chastotasi - ma’lum gendagi allellarning 
o‘zaro bog’lqligining bir bo’lagi. Allel chastotasi populyatsiyada 
avloddan-avlodga ma’lum bir yashash sharoitida o'zgarmasdan o‘tib 

---

20 
keladi. Ammo shuni aytish kerakki, populyatsiyalarda genetik 
barqarorlikka tashqi muhit ta’sir ko‘rsatadi va natijada uzoq muddatda 
populyatsiyalarning o‘zgarib borishi kuzatiladi va bu elementar yoki 
oddiy evolyutsion hodisa deb tushuniladi. 
Populyatsiya genofondida o‘zgarish doimo boladi, busiz evolyutsion 
jarayon bo’lmaydi. Populyatsiyaning genetik strukturasi o‘zgarishi 
omillariga mutatsiya, guruhlaming notinch hayoti, to‘satdan chatishishi, 
migratsiya va boshqalar kiradi. 
Tabiiy muhitdan foydalanishiga qarab, hayvonlar turg‘un va 
ko‘chib yuruvchiga bo’linadi. Yashash tarziga qarab, ular yolgiz, oila, 
koloniya, to‘p va to‘da boiib yashovchilarga ajratiladi. 
Tugilish (tugilish tezligi) - bu ma’lum vaqt birligida populyasiyada 
tugiladigan alohida songa aytiladi. Tugilish, o‘z navbatida, 
eng yuqori darajadagi tugilishga, ya’ni tashqi muhitning 
chegaralovchi omillari boimagan holatda tugilishning o'sib borishi va 
haqiqiy tugilishning ma’lum sharoitda tugilish imkoniyatlariga 
boiinadi.