M. T. Do’stova B. X. Xo`janiyozova
Yüklə 4,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Iqlim o’zgarishi sababli - suv yig’ilishining shakllanish strukturasi o’zgaradi. Bioxilmaxillikka katta zarar yetadi. Masalan, o`simlik va hayvon turlari qisqaradi, populatsiyadagi individlar soni va sifati yo`qola boradi, ya`ni ona tabiat “kambag`allashadi”. Oxirgi oʻn yilliklarda Orol boʻyida gidrologik maromning haddan tashqari salbiy oʻzgarishlari, Orol dengizi tangligi, bu xududdagi sharoitning rivojlanish tendensiyasi, hav-zadagi Amudaryo deltasining suv bilan taʼminlanishi bugʻlanishning hozirgi vaqtdagi va Iqlimni oʻzgarishidagi maromini, uning chegarasida tabiat landshaftlari ekologik holatini batafsil oʻrganish lozimligini taqozo qiladi. Kuzatilgan isish barcha togʻ muzliklar maydonining qisqarishiga sabab boʻlmoqda. Aerofotokuzatuv maʼlumotlariga qaraganda Pomir-Olay muzliklari 1957—80 yillar davrida 19% suvni yoʻqotdi. Keyingi yillarda togʻ muzliklarining qisqarish jarayonlari davom etmoqda. Bu esa oʻz navbatida togʻdagi daryo 139 oqimlarining qisqari-shiga va hududni yanada aridlanishi (quruqlanishi) ga olib keladi. 2. Ekalogik omillarni ta’sir xarakteri.Cheklovchi omillar va bio xilma-xillik Har bir ekologik omil organizmga ta’sir ko‘rsatishiga qarab,optimum, pessimum, yo‘qolish va chidamlilik hududlariga boiinadi. Optimum zonasida omillar organizmga juda qulay ta’sir ko‘rsatadi, bu hududda organizmning rivojlanishi uchun yaxshi shart-sharoitlar mavjud, undan uzoqlashgan sari omillar noqulay ta’sir etadi. Masalan, bug‘doyning har bir rivojlanish fazasida u ma’lum haroratni talab qiladi. Naychalash fazasida havo harorati 35-36 ° S bo ‘ lsa, albatta o'simlikka salbiy ta ’ sir qiladi.Pessimum hududda sharoit keskin bo‘ladi va bunday sharoitda tirik organizm rivojlana olmaydi. Demak, bu hududda organizm yo‘qoladi,nobud bo‘ ladi. Har bir organon uchun chidamlilik nuqtasi bo‘ladi. Unibiz qanday tasawur qilamiz? Masalan, o‘simlik biologik xususiyatiga ko‘ra, tuproqda sulfat va xlorli tuzlaming ma’lum bir miqdorigacha o‘sa oladi. Tuz miqdori tuproqda oshib borgan sari o‘simlik nobud bo’ladi. Buni hatto suvga bo‘lgan talabida ham ko‘rish mumkin. Makkajo‘xorini 4-5 barg chiqargan fazasida suv bilan 20 kun bostirib qo‘ysak, albatta poyalari chirib, o‘simlik nobud bo‘ladi. Sholini suv bilan bostirib qo‘ysa, o‘sish jarayoni davom etadi. Har bir organizm uchun chidamlilik nuqtasi har bir omil uchun alohida bo‘ladi. Orgamzmning omilga nisbatan keskinlik nuqtalari orasidagi chidamlilik chegarasi - uning ekologik valentligi deyiladi. Turli ekologik omillarga nisbatan ekologik valentliklar yig‘indisi - turning ekologik spektri deyiladi. Masalan, hayvonning ma’lum ozuqa ekinlariga, ma’lum bir yaylovga va yuqori haroratga moslashuvi uning ekologik spektrini tashkil etadi. Har bir omil organizmning har xil funksiyalariga turlicha ta’sir etadi. Bir hayot faoliyati uchun optimum ta’sir ikkinchi bir jarayon uchun maksimum bo‘lib hisoblanishi mumkin. Masalan, 40-45 ° S harorat sovuq qonli hayvonlarda modda almashinuv jarayonini tezlashtiradi, ammo bunda ularning faolligi susayadi. Ayrim individlarning tashqi muhit omillariga chidamlilik chegarasi, minimum zonalari to’g’ri kelmaydi. Biror-bir omilga nisbatan chidamlilik darajasi uning boshqa omillarga chidamliligini ifodalamaydi. Ayrim turlaming ekologik spektrlari ham bir-biriga to’g’ri kelmaydi. Muhitning ayrim ekologik omillari organizmga bir vaqtda ta’sir etadi va bir omilning ta’siri boshqa omilning miqdoriga bog'liq bo’ladi. Bu - omillaming ozaro ta ’ sir qonuniyati deyiladi. Organizmning ma’lum sharoitda yashashi quyi darajadagi omil bilan 140 belgilanadi. Masalan, cho’lda organizmlarning keng tarqalishiga suv ya yuqori harorat cheklovchi omil bo’lib hisoblanadi. Miqdor jihatdan turning chidamlilik chegarasidan chiqadigan ekologik omilga cheklovchi omil deyiladi.Bunday omil boshqa barcha omillar ta’siri yashash uchun eng qulay bo’lgan vaqtda ham turning tarqalishini cheklab turadi. Ko’p holarda tabiiy sharoitda ekalogik omillardan bir xillari yeterli, boshqalari kam bo’ladi. Masalan,cho’l sharoitida o’simliklar uchun harorat va yorug’lik yetarli,lekin nam taqchil bo’lganligi sababli o’simlik va hayvon kam uchraydi.Daryo foreli(gulmoy)kislorod 2 mg/l dan bo’lmagan daryolarda yashaydi.Kislorod 1,6 mg/l dank am bo’lganida halok bo’ladi.Demak cho’l o’simliklari va hayvonlari uchun namlik,daryo gulmoyi uchun kislorod cheklovchi omil hisoblanadi.Faqat omilning yetishmasligi emas balki uning ortiqcha miqdori ham cheklovchi omil bo’lishi mumkin.Masalan,yoz faslidagi juda yuqori harorat namlik yetarli bo’lganda ham o’simliklarni kuydiradi;botqoqlashgan o’ta nam tuproqlarda kislorodning yetishmasligi o’simliklarning o’sishi va rivojlanishiga monelik qiladi Asoslanuvchi biologik jarayonlar – hamma tirik organizmlar uchun umumiy bo’lgan jarayonlar. Bunday jarayonlar katta effektli bo’lishi temperutura, yorug’lik va hokazo omillarni optimal qiymatiga bog’liq. Bu omillarni optimal qiymatidan chetlanishi organizmlarni moslanishi ham kamayadi. Bu cheklanishlar arealdagi tur xilma-xilligini cheklovchi asosiy omillari bo’lishi mumkin. Bundan tashqari biosferani har qanday qismida bio xilma-xillikni cheklovchi omillar har xil bo’lishi mumkin. Cho’lda suv tanqisligi, ochiq okeanda temir moddasini kamligi, boshqa joylarda fosfor cheklovchi omillar bo’la oladilar Eng asosiy cheklovchi omil bo’lishi mumkin bu temperatura va namgarchilik. O’rtacha yillik namlik va temperaturaga bog’liq ravishda 141 cho’lni fauna va florasi bio xilma-xilligi shakillanadi. Namlik katta bo’lgan tropic hududlarda juda ham yaxshi sharoit yaratiladi, masalan yomg’irli tropic o’rmon uyushmalarida xilma xillik yuqori. Aniq yomg’irli mavsumiy hududlarda mavsumiy tropik o’rmonlarni shakillanishi, kam yomg’irli tropic hududlarda o’tli uyushmalar, cho’l va savanalarga xos uyushmalar shakillanadi. Past temperaturali hududlarda tundrali uyushmalar shakillanadi. Bu misollarni hammasidan ko’rinib turibdiki tashqi fizik omillar asosiy cheklovchi rolini o’ynaydi. Yüklə 4,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|