M. T. Do’stova B. X. Xo`janiyozova

5.
 
Maxsus tabiiy qo’riqxonalar territoriyalarini (MTQT) to’ri
Hozirgi kunda bio xilma-xillikni saqlashni eng effektiv usullaridan biri bu 
maxsus tabiiy qo’riqxonalar teritoriyalarini yaratish – zapovedniklar, 
zakazniklar, milliy va tabiiy bog’lar ko’rinishida. 
Nima uchun kerak MTQT? Bebaho tabiiy ob’ektli uchastkalarni “Maxsus 
tabiiy qo’riqxonalar territoriyasi” deb atay boshlashdi. Nma uchun MTQT 
kerak? Qizig’i shuki ilmiy sohada bu savolga javob olish yaqinda 
boshlandi. Faqat 1923 yilda O’rta Osiyo universitetining zoologiya 
bo’yicha professori A.L.Brodskiy tushuntirdi: zapovedniklarni asosiy 
funktsiyasi ekologik izlanishlar uchun etalon rolini o’nashi emas, balkim 
muhit holatini sog’lomligini va shu aososda ekologik turg’unlikni 
namoyon qilishdadir. Qo’riqxona nazariyasi MTQT ni yechishi mumkin 
bo’lgan masalalarni bosqichma-bosqich hali ostida rivojlangan, ya’ni 
qaysi minimal hududa qo’riqxona o’z ma’nosiga javob berishi mumkin, 
qo’riqxonani optimal ishlash rejimini aniqlash dek masalalarni hal qilish 

---

208 
orqali rivojlanadi. Albatta bundoy masalalarni hali vaqtni va tajribani talab 
qiladi. 
MTQT kategoriyalarga bo’linadi: misol uchun ov qilish, daraxt kesilishi 
man qilingan, boshqa faoliyatga ruxsat bor. Shundoy MTQT lar mavjudki 
jiddiy qo’riqlash rejimiga ega. Rossiyada hamma MTQTlarni faqat 2% 
jiddiy qo’riqlash rejimiga ega, qolgan 98% zi kichik MTQTlar to’ri bilan 
qoplangan, ya’ni tabiiy bog’lar, zakazniklar, tabiiy yodgorliklar va 
hokazolar. Bazi turlarni qo’riqlash masalasida bir necha har xil 
funktsionalli MTQT lari birlashishini hal qilishga to’g’ri kelishi mumkin. 
misol uchun Shimoliy Yevropadagi suv qushlarini vaqtinchalik qo’nish 
joyini himoyasi masalasi. Buning uchun Nijnesibirskiy qo’riqxonasi,
birnecha zakaznik va tabiiy yodgorligi bo’lim botqoqliklarini birgalikdagi 
harakati tufayli yuqorida nomlangan joy o’zini tabiiy rolini yuqotmadi, 
saqlab qoldilar. 
Buxoro viloyatida joylashjan “Jayron” eko markazida xayvonlarninig 
8turi mavjud. Toshkent viloyatidagi chotqol davlat biosfera 
qo’riqxonasida 
xayvonlarning 
152turi, 
o’simliklarning 
700turi 
uchraydi.Tabiatda xarqanday o’simlik turini yo’qolishi uni tiklab 
bo’lmaydigan oqibatlarga olib keladi. Hududimizda 4500ga yaqin yovvoyi 
o’simlik va 2000dan ortiq zamburuq turlari mavjud. Ular orasida 
muxozfazaga muxtoj ko’pgina kamyob, endem va relikt turlarixam bor. 
Bunday turlarning soni 400atrofida ular o’zbekiston florasinig 10-12%ni 
tashkil etadi. Yurtimiz tabiatidagi lola va sallagullar, qimmatbaxo 
o’simliklarimiz noyob turlar xisoblanadi.