M ü n d ə r I c a t

151 

 

Sanitar-gigiyenik, ekoloji və sosial-iqtisadi normalaşmanı fərqləndirirlər.  

Sanitar-gigiyenik normalaşma. Normalaşmanın bu növünün əsasında 

maddənin  (elementin)  yol  verilən  qatılıq  həddi  (YVQ)  durur.  Bu  hədd 

mühitdə zərərli maddənin elə miqdarını xarakterizə edir ki, o praktiki olaraq 

insan  sağlamlığına  və  onun  nəsil  artırmasına  təsir  etmir.  Həmçinin  yol 

verilən atılma (YVA) göstəricilərindən də istifadə olunur.  

Sanitar-gigiyenik normalaşma 4 əsas göstəricini nəzərə alır: transloka-

siya (çirkləndirici maddənin torpaqdan kök sistemi vasitəsilə bitkilərə keç-

məsi),  hava-miqrasiya  (çirkləndirici  maddənin  havaya  keçməsi),  su-miq-

rasiya  (çirkləndirici  maddənin  suya  keçməsi),  ümumsanitar  (çirkləndirici 

maddənin  torpağın  özünü  təmizləmə  xassəsinə  və  onun  bioloji  aktivliyinə 

təsiri).  

Nə qədər ki, insan orqanizminə toksikantlar əsasən qida məhsulları ilə 

daxil  olurlar,  sanitar-gigiyenik  normalaşmada  torpaq-bitki  sistemində 

pollyutantların  miqrasiya  yolunu  və  bitkinin  çirkləndirici  maddəyə  müna-

sibətini nəzərə almaq çox vacibdir.   

Torpaq-bitki  sistemində  çirkləndirici  maddənin  miqrasiyası  bir  neçə 

faktorla  təyin  olunur;  onlardan  əsasları  –  toksikantın  miqrasiya  qabiliyyəti 

və  ona  bitkinin  münasibəti.  Çirkləndirici  maddələrin  torpaqda  miqrasiyası 

onun  növündən,  torpaq  örtüyünün  xüsusiyyətindən  (humuslaşma,  qranulo-

metrik  və  s.),  su  rejiminin  tipindən,  temperatur  faktorundan  asılıdır.  Məsə-

lən, qurğuşun torpaqda daha az mütəhərrikdir, nəinki kadmium. Humin tur-

şuları  ilə  qurğuşunun  kompleksləri,  kadmiumun  anoloji  komplekslərindən 

150 dəfə möhkəmdir. Qurğuşun və civə çox az dərinliyə (təxminən 10 sm-ə 

qədər) miqrasiya edirlər; kadmium, mis və sinkin dərinliyə miqrasiyası daha 

güclüdür (onlar 30 sm-ə qədər miqrasiya edirlər).  

Analoji nəticələr digər tədqiqatlarda da alınmışdır: 57...74 % qurğuşun 

və civə antropogen çirklənmədə 0...10 sm dərinlikdə toplanmış, yalnız 3...8 

% 30...40 sm -ə qədər miqrasiya etmişdir.  

Ağır  metalların  bitki  orqanlarında  miqrasiyası  azalma  sırasıyla  aşa-

ğıdakı kimidir: köklər – gövdə - yarpaqlar  - toxumlar  - meyvələr – tumur-

cuqlar.  Həm  də  kök  toxumalarında  ağır  metalların  miqdarı  500...600  dəfə-

yədək çoxala bilir ki,  bu da  yeraltı  orqanın  böyük müdafiə (bufer)  imkan-

larını göstərir (cədvəl 2.28.).   

Otlar arasında ən çox davamlılıq aşağıdakı ailələrin bitkilərində qeyd 

olunur:  Gramineae  (Taxıllar),  Fabaceae  (Paxlalılar)  və  s.  Məsələn,  Pb-nun 

yüksək qatılığı çoban toppuzunda tutulub saxlanılır. Bitkilər Cd həssaslığına 

və özündə toplama qabiliyyətinə görə aşağıdakı ardıcıllıqla düzülür:  pomi-

dor – yulaf – salat – çəmən otları – kök – redka – lobya – noxud – spanaq.  

---

152 

 

 Cədvəl 2.28 

QurğuĢunla çirklənmiĢ torpaqda becərilən buğdada bu elementin paylanması, 

mq/kq (Ġlin, Stepanova 1980) 

  

Təcrübə 

zamanı veri-

lən qurğu-

şunun miq-

darı, mq/kq 

Qələviləşmiş gillicəli qaratorpaq 

Çimli-podzol qumsal 

Kollanma 

Dənin 

tam 

yetişməsi 

Kollanma 

Dənin 

tam 

yetişməsi 

Köklər  Yarpaqlar 

Köklər  Yarpaqlar 

0 

4.1 

3.5 

0.6 

5.9 

3.9 

0.4 

50 

13.0 

3.6 

0.5 

47.0 

3.8 

0.4 

100 

31.0 

3.6 

0.5 

81.0 

4.8 

0.5 

500 

127.0 

6.0 

0.7 

713.0 

16.0 

1.1 

1000 

238.0 

9.0 

0.7 

1250.0 

33.0 

2.8 

2000 

440.0 

22.0 

1.9 

3240.0 

76.0 

5.0 

  

Məlumdur  ki,  müxtəlif  göbələklər  Hg,  Se,  Cd,  Cu,  Zn  özündə  daha 

çox toplayır.  

Hələlik  torpaqda  ağır  metalların  YVQ-nın  normativləri  məhdud 

miqdarda işlənib hazırlanıb, belə ki, torpaq homogen su və qaz mühitindən 

fərqli olaraq, daha mürəkkəb heterogen sistemdir, bir neçə xassəsindən asılı 

olaraq toksikantların davranışını dəyişir (cədvəl2.29) . 

Cədvəl 2.29 

Fitotoksikliyinə görə son hədd hesab olunan mikroelementlərin torpağın üst 

qatında cəmi qatılığı, mq/kq quru kütlədə 

 (Kabata-Pendias, Pendias, 1989)    

 

Element 

 

Qatılıq      (müxtəlif müəlliflərin məlumatlarına görə) 

Kovalski  El-

Bassam 

Linzon  Kabata-

Pendias 

Kloke 

Kitagischi 

Ag 

- 

- 

2 

- 

- 

- 

As 

- 

50 

25 

30 

20 

15 

B 

30 

100 

- 

100 

25 

- 

Cd 

- 

5 

8 

5 

3 

- 

Cr 

- 

100 

75 

1000 

100 

- 

Cu 

60 

100 

100 

100 

100 

125 

Fe 

- 

500 

- 

1000 

200 

- 

Hg 

- 

5 

0.3 

5 

2 

- 

Pb 

- 

100 

200 

100 

100 

400 

V 

- 

- 

60 

100 

50 

- 

Zn 

70 

300 

400 

300 

800 

250 

---