M ü n d ə r I c a t

146 

 

Analoji misalları, əlbəttə, davam etdirmək olar. Təəssüf ki, onlar həd-

dindən  çoxdur.  Kənd  təsərrüfatı  istehsalında  ―metallogenez‖  proseslərinin 

neqativ təsirlərini qeyd etməmək olmaz.  

Aqrokimyəvi müayinələrin nəticələrinə əsasən ağır metallarla çirklən-

miş yüz min hektarlarla şum torpaqları üzə çıxmışdır, hansı ki, onlarda bitki 

məhsullarının toksikantlarla çirklənməsinin qarşısını alan xüsusi profilaktik 

tədbirlər həyata keçirilməlidir.  

Cədvəl 2.25 

RF-nin Ģum torpaqlarının ağır metallar və florla çirklənmiĢ sahələri       

(Ovçarenko və b., 1997)

                                                                                                                                       

Sahələr 

Pb 

Cd 

Hg 

Ni 

Cr 

Zn 

Co 

Cu 

As 

F 

Müayinə 

olunmuşlar 

16380 

  12,9  

14257 

  11,3  

7037 

  5,6 

8667 

 6,8  

5957 

  4,7 

24784 

  19,6 

9257 

  7,3 

22326 

  17,6 

2789 

  2,2 

3054 

  2,4 

Ağır 

metalların 

YVQ-ı 

keçən miq. 

273 

 1,7 

27,7 

 0,2  

---- 

 56 

 0,7     

33,3 

 0,6  

54,0 

 0,2 

94,3  

 1,0 

449,2 

 2,0 

34,3 

 1,2 

 14,9 

 0,5   

o cümlədən: 

ümumi 

miqdarına 

görə  

mənimsənil

ən formanın 

miqdarına 

görə 

 

255,6 

  1,6 

17,4 

 0,1 

 

11,9 

 0,1 

15,8  

 0,1  

 

--- 

 

--- 

 

9,0 

0,1 

47,0 

0,6 

 

32,4 

0,5  

0,9  

--- 

 

39,5 

0,15 

14,57 

 0,05 

 

94,3 

 1,0 

--- 

 

28,6 

 0,1 

420,6 

 1,9 

 

34,3 

1,2 

--- 

 

 0,5 

  --- 

14,4 

 0,5 

 

Qeyd.  Şumun  ümumi  sahəsi  126,589mln.ha.  Surətdə  sahə  min  ha-la,  məxrəcdə    -  ümumi 

sahədən faizlə (birinci sətir) və müayinə olunan sahədən faizlə (qalan sətirlər).  

1996-cı  ildə  RF-da  kənd  təsərrüfatı  yerlərinin  1mln.ha-dan  artıq 

torpaq  sahəsi  xüsusi  toksiki  (təhlükəliliyin  I  sinfi)  və  2,3mln.ha-a  yaxını  

toksiki (təhlükəliliyin II sinfi) elementlərlə çirklənmişdir (cədvəl 2.25). 

Ağır metallara sıxlığı 5q/sm

3 

 və ya atom kütləsi 50 vahiddən çox olan 

kimyəvi  elementlər  aiddir.  Təhlükəlilik  dərəcəsinəgörə  onları  üç  sinifə 

bölürlər:  

I sinif – xüsusi zəhərlilər     II sinif – zəhərlilər   III sinif – zəif zəhərlilər   

Kadmium (Cd)                     Bor   (B)                   Barium  (Ba)  

Mərgümüş (As)                     Kobalt  (Co)            Vanadium  (V) 

Civə  (Hg)                             Mis  (Cu)                  Volfram  (W)  

Qurğuşun  (Pb)                      Molibden  (Mo)        Marqans  (Mn)  

Selen   (Se)                            Nikel  (Ni)                Stronsium  (Sr) 

Sink (Zn)                               Sürmə  (Sb)                

                                               Xrom  (Cr) 

---

147 

 

Ağır  metallar  mübadilə  proseslərində  mühüm  rol  oynayırlar,  lakin 

onların  yüksək  qatılığı  torpağın  çirklənməsinə  səbəb  olur  və  ekosistemə 

mənfi təsir göstərir. Ağır metalların toksiki təsiri birbaşa və dolayı ola bilər. 

Birinci halda fermentlərin iştirakı  ilə  gedən reaksiyalar blokadaya alınır ki, 

bu da onun katalitik təsirini ya azaldır, ya da tamamilə dayandırır.  

Dolayı  (yan)  təsirlər  qida  maddələri  mənimsənilməyən  vəziyyətə 

keçəndə və ―ac‖ mühit yarananda üzə çıxır (cədvəl 2.26) 

Ağır  metallarla  çirklənmənin  yaratdığı  təhlükələr  onların  torpaqdan 

çıxarılması zəiflədikdə daha da dərinləşir. Belə ki, torpaq lizimetri şəraitində 

yarımayrılma dövrü metalın növündən asılı olaraq aşağıdakı kimi variasiya 

edir:  Zn - 70...510 il,  Cd – 13...1100, Cu – 310...1500, Pb – 740...5900 il. 

 

Cədvəl 2.26 

Bəzi enzimlərin tərkibinə daxil olan ağır metallar və onların dəyiĢməsinin 

nəticələri  (Villiyams, 1967)          

 

Enzimlər 

İlkin 

metal 

İlkin metalı əvəz edən metal və bu zaman 

fermentin müşahidə olunan effekti 

Azalması 

Tamamilə 

dayanması 

Dekarboksilaza 

Mn 

Mg 

Co, Ni, Zn 

Enolaza 

Mn 

Mg, Zn, Fe, Co, Ni 

Be, Cu 

ATF-azalar 

Mn 

Mg, Ni, Zn 

Cu, Hg, Pb 

Argininaza 

Mn 

Ni, Co 

Cu 

Karboksilaza,peptidaza 

Zn 

Co, Ni, Mn 

Cu, Cd, Hg, Pb 

Dehidrogenaza 

Zn 

C0, Ni, Mn, 

Cu, Cd, Hg, Pb 

Transferaza     

Fe                                             

___    

 Cu, Cr, Mn      

 

Ağır  metallar  torpaqda  kimyəvi  çevrilmələrə  məruz  qalırlar,  bu 

çevrilmələr  zamanı  onların  zəhərliliyi  çox  geniş  hədlərdə  dəyişir  (Şəkil 

2.16). Ən çox təhlükəni ağır metalların mənimsənilə bilən formaları yaradır, 

başqa sözlə desək, onlar canlı orqanizmlər tərəfindən daha tez mənimsənilir. 

Onların hərəkətliliyi isə torpaq-ekoloji faktorlardan çox asılıdır. Onlardan ən 

əsasları  –  üzvi  maddələrin  miqdarı,  torpağın  turşuluğu,  oksidləşdirici-

bərpaedici şərait, torpağın sıxlığ və s.-dir.  

Dioksinlərlə  çirklənmə.  Ekosistemi  (o  cümlədən  torpağı  da)  çirklən-

dirən antropogen mənşəli toksikantlar arasında dioksinlər çox böyük təhlükə 

yaradır. Dioksinlər torpaqda qeyri-adi davamlılığı ilə xarakterizə olunurlar.  

---