M ü n d ə r I c a t

144 

 

Aparılmış tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, ağır metalların torpaq-bitki 

sistemində  miqrasiyası  torpağn  tipinə  və  ağır  metalların  növünə  uyğun 

olaraq  dəyişir.  Buna  görə  də  torpaq-bitki  sistemində  ağır  metalların  təsiri 

lokal  tədqiq  olunmalı  və  qiymətləndirilməlidir.  Ağır  metallar  çirklənmə 

miqyasına və bioloji obyektlərə təsirinə görə çirkləndirici maddələr arasında 

xüsusi  yer  tutur.  Prinsipcə  onların  əksəriyyəti  canlı  orqanizmlərə  lazımdır, 

lakin biosferdə intensiv atmosfer paylanması və torpaqda qatılığının artması  

nəticəsində onlar biota üçün zəhərli olurlar.  

Yerli  və  xarici  nəşrlərdə  ağır  metallar  haqqında  çoxsaylı  informasi-

yalar, xüsusən XX əsrin son onilliklərində, öz əksini tapır.  

XX əsrin 90-cı illərində müxtəlif istehsal fəaliyyəti nəticəsində atmos-

ferə  ağır metalların daxil olması  Şimali Amerika və  Avropada:  qurğuşun  – 

370  min  ton,  mərgümüş  -  31,2  min  ton,  kadmium  –  7,6  min  ton  və  s.  Ol-

muşdur.  Əlvan  metallurqiya  müəssisələrində  1ton  məhsul  istehsalı  zamanı 

40...60 kq qurğuşun, 3 kq-a qədər mərgümüş, 280 qrama qədər civə, 13 qra-

ma yaxın kadmium ətraf mühitə yayılır (cədvəl 2.23).       

 

Cədvəl 2.23 

Dünyanın fon rayonlarının torpaqlarında ağır metalların miqdarı, mq/kq 

(“Təbii mühitin fon çirklənməsinin monitorinqi”, 1986) 

 

Region 

Qurğuşun 

Kadmium  

Mərgümüş 

Civə 

Qərbi Avropa 

3,8...80 (16) 

0,01...1,4 

(0,22) 

0,10...11 (2,0) 

0,001...3,0 

(0,07) 

MDB-nin  Avropa 

ərazisi 

2,8...38 (13) 

0,01...0,97 

(0,28) 

0,8...8,6 (2,0) 

0,025...0,32 

(0,11) 

Xarici Asiya 

3,0...40 (14) 

0,04...0,40 

(0,12) 

3,5...12 (7,0) 

0,040..0,33 

(0,11) 

MDB-nin  Asiya 

ərazisi 

2,5...38 (16) 

0,028...3,2 

(0,26) 

0,50...7,3 (3,8) 

0,004...0,018 

(0,01) 

Şimali Amerika 

5,2...73 (17) 

0,05...0,56 

(0,19) 

1,0...7,5 (4,1) 

0,002...0,16 

(0,02) 

Şimali Afrika 

3,0...24 (15) 

 -  

-  

-  

Cənubi Afrika 

1,1...71 (18) 

0,08...0,81 

(0,25) 

- 

- 

Dünya  torpaqla-

rında  orta  miqdar 

(müxtəlif  müəllif-

lərin 

qiymətlən-

dirməsinə görə) 

(16) 

(10) 

(12) 

(20) 

(10) 

(29) 

(0,21) 

(0,50) 

(0,35) 

(0,08) 

(0,50) 

(0,62) 

(2,9) 

(5,0) 

(6,0) 

- 

(10) 

(11) 

(0,04) 

(0,01) 

(0,06) 

(0,04) 

(0,10) 

0,098) 

 

    Qeyd: möhtərizədə orta qiymətlər göstərilir.   

---

145 

 

Rumıniyanın  (Reutse,  Kırstya,1986)  metallurgiya  müəssisələrinin 

yaxınlığında 0...10sm torpaq qatında ağır metalların orta miqdar təşkil edir-

di,  mq/kq:  sink  –  790,0;  qurğuşun  –  552,0;  mis  –  77,3;  kadmium  –  22,6. 

Torpaqda  çirkləndirici  maddələrin  yol  verilən  maksimal  səviyyəsilə  mü-

qayisədə (Zn – 300mq/kq, Pb – 100, Cu – 100, Cd – 3mq/kq) 20min ha. tor-

paq maksimum çirklənmə səviyyəsinə, 100min ha. çirkləndiricilərin yüksək 

miqdarına görə ayrılmışdır.  

Yaponiyada  əritmə  zavodlarından  ayrılan  qaz  və  toz  çirklənmələrin-

dən  torpağın  15sm  üst  qatında  kadmium,  mis,  qurğuşun,  sinkin  miqdarı 

1,5...50 dəfə artmışdır.  

MDB ərazisində ağır metallarla çirklənmiş geniş sahələr var. Belə ki, 

Rusiyada  torpağın  zəhərli  ağır  metallarla  çirklənməsinin  qatılığı  XX  əsrin 

90-cı illərində 18 mln.ha sahədə müşahidə olunmuşdur.  

Bəzi  regionlarda  yol  verilən  qatılıq  100  dəfədən  çox  üstələnmişdir. 

Məsələn, daha təhlükəli inqridientlərdən biri olan Pb –nun miqdarı Şımkent  

şəhərinin  (əvvəllər  Çimkent,  Qazaxıstan)  torpaqlarında  YVQ  340  dəfə; 

Qırğızıstan torpaqlarında civənin miqdarı YVQ-dan 100 dəfə çox olmuşdur.  

Kənd təsərrüfatı da torpağı ağır metallarla çirkləndirir.  Keçmiş SSRİ-

də 1990-cı ildə fosfor gübrələrilə torpağa 16633t qurğuşun, 3200t kadmium, 

533t civə verilmişdir. Rəqəmlər kifayət qədər təsiedicidir (cədvəl 2.24) 

 

Cədvəl 2.24 

Torpağın ağır metallar və florla çirklənməsinin kənd təsərrüfatı mənbələri, 

mq/kq quru kütlədə (Kabata – Pendias, Pendias, 1989) 

 

 

Element 

Çirkab 

sularla 

suvarma 

Fosfor 

gübrələri 

Əhəng 

materialları 

Azot 

gübrələri 

Üzvi 

gübrələr 

Pestisidlər 

As 

2..26 

2..1200 

0,1...24,0 

2,2...120,0  3..25 

22...60 

Cd 

2...1500 

0,1...170,0 

0,04...0,10 

0,05..8,50  0,03...0,80 

- 

Co 

2...260 

1...12 

0,4..3,0 

5,4....12,0  0,3...24,0 

- 

Cr 

20...40000 

66...245 

10...15 

3,2...19,0  5,2..55,0 

- 

Cu 

50...3300 

1...300 

2..125 

1...15 

2..60 

12..50 

F 

2...740 

8500..38000  300 

- 

7 

18..45 

Hg 

0,1..55,0 

0,01..1,20 

0,05 

0,3...2,9 

0,09..0,20 

0,8...42,0 

Mn 

60...3900 

40...2000 

40...1200 

- 

30...550 

- 

Mo 

1..40 

0,1..60,0 

0,1...15,0 

1...7 

0,05..30,00  - 

Ni 

16..5300 

7..38 

10...20 

7...34 

7,8...30,0 

- 

Pb 

50...3000 

7...225 

20...1250 

2...27 

6,6..15,0 

60 

Se 

2...9 

0,5...25,0 

0,08..0,10 

- 

2.4 

- 

Sn 

40...700 

3..19 

0,5...4,0 

1,4...16,0  3,8 

- 

Zn 

700..49000  50...1450 

10...450 

1...42 

15..250 

1,3...25,0 

 

---