M ü n d ə r I c a t

136 

 

Mikroorqanizmlərin  ekotoksikoloji  funksiyaları.  Mikroorqanizmlər 

torpaq  –  bitki  sistemində  bitkinin  fizioloji  vəziyyətinin  indiqatorlarıdır. 

Torpaq  mikroorqanizmlərinin  ətraf  mühitin  ən  kiçik  dəyişmələrinə  həsas 

reaksiyası və yüksək fermentativ aktivliyi onlardan ekosistemin indiqasiyası 

və  onlarda  toksiki  birləşmələrin  deqradasiyasının  qiymətləndirilməsi  üçün 

istifadə etməyə imkan verir. Torpaq mikroorqanizmlərinin bu xüsusiyyətləri 

müasir ekoloji tədqiqatlarda, xüsusən də ekosistemlərdə toksiki maddələrin 

və mikrob trasformasiyasının təsiri altında baş verən dəyişkənliklərin erkən 

diaqnostikasında onları əvəzsiz edir.  

Çoxsaylı torpaq – ekoloji faktorlardan  - fiziki, kimyəvi, aqrokimyəvi 

və bioloji – sonuncular daha həssaslarıdır və torpaq-bitki sistemində bitkinin 

fiziolji vəziyyətini daha adekvat xarakterizə etmək qabiliyyətinə malikdirlər. 

Daha cavan bitkilərdə biokimyəvi proseslər daha intensiv baş verir, hansı ki, 

torpaqda  yerləşən  mikroorqanizmlər  üçün  qida  vəenergetik  materialdırlar. 

Mikroorqanizmlər  öz  saylarını  artırırlar,  bu  isə  son  nəticədə  mikrob 

məhsuldarlığını təyin edir.  

Mikrob  biokütləsinin  miqdarını  Y.P.Xudyakovun  formulu  ilə  təyin 

edirlər:      

   

,

 

100

 

np

 

)

 

-

mk(l

 

=

 

M

 



 

burada m- bakterya hüceyrələrinin kütləsi; k – verilən müddətdə mik-

roorqanizmlərin maksimal sayı; l –müddətin davam etməsi ; a – müddətin 

qeyri-aktiv hissəsinin davam etməsi; n – həmin müddətidə məhv olan 

hüceyrələrin sayı, %; p – müddətlərin sayı.  

Hesablama  formulunda  bakteriya  hüceyrəsinin  orta  kütləsi  (m) 

2,92  x  10

-12 

q  qəbul  edilir.  Şərti  olaraq  qəbul  olunur  ki,  hər  periodda  75% 

hüceyrə məhv olur. Bu asılılıq meşə ekosistemləri və aqroekosistemlərin və-

ziyyətinin xarakteristikası üçün əlverişlidir.  

Beləliklə,  bitkinin  fiziolji  vəziyyətini  xarakterizə  edən  mikrob  bio-

kütləsinin miqdarı torpaq-bitki sisteminin inteqral göstəricisidir və müxtəlif 

ekoloji tədqiqatlarda istifadə oluna bilər (məsələn, antropogen yüklənmənin 

normalaşdırılmasında, ekosistemin davamlılığının təyinində və s.).  

Mikroorqanizmlər-ekosistemin antropogen çirklənməsinin göstərici-

ləridir.  Mikroorqanizmlər  qeyri-adi  həssaslığa  və  çoxsaylı  növmüxtəlif-

liyinə  malik  olmaqla,  ekosistemin  vəziyyətinin  yaxşı  indiqatoru  ola  bilər. 

Belə ki, biogeosenozların ağır metallarla  yüksək çirklənməsi şəraitində tor-

pağın hədsiz kipləşməsi kompleks mikrobioloji göstəriciləri dəyişdirir.  Mə-

sələn,  yüksək antropogen təsirlərə  məruz qalmış  sahələrdə  aerob heterotrof 

mikroorqanizmlərin  sayı  7-10  dəfə  azalır.  Eləcə  də  torpaq-bitki  sistemində 

azotun  dövranının  xarakteri  dəyişir.  Nəticədə  torpaq  mikrobiotunun  at-

---

137 

 

mosfer azotunu fiksə etmək və onu assimilyasiya prosesində istifadə etmək 

qabiliyyəti  azalır.  Mikroorqanizmlərin  dərinlikdə  paylanma  xarakteri  də 

dəyişir,  xüsusən  Bac.  idosus.  Təbii  strukturlu  torpaqlarda  (sıxlıq  0,6...1,0 

q/sm

3 

) bu növün rüşeymlərinin miqdarı dərinlik artdıqca çoxalır (kipləşmə 

şəraitinə  yüksək  uyğunlaşma  xassəsinə  görə).  Yüksək  rekreasiya  yüklü 

ekosistemlərdə  (sıxlıq 1,3-1,8q/sm

3 

), hansı ki, torpağı çox kipləşdirir, Bac. 

idosus  rüşeymlərinin miqdarı dərinlik artdıqca azalır.  

Cədvəl 2.21 

Aqroekosistemlərin torpağın qurğuĢunla çirklənməsindən  

asılı olan vəziyyəti 

 

Pb 

qurğuşunun 

miqdarı 

mq/kq 

Köklərin 

uzunluğu, 

nəzərətdən 

%-lə 

Köklərin 

inkişaf 

intensivliyi 

mm/gün 

Koleptlin səthi sıxlığı, 

mq/sm

3 

15 

gündən 

sonra 

30 

gündən 

sonra 

40 

80 

800 

8000 

80000 

100 

68 

50 

31 

13 

0,036 

0,030 

0,020 

- 

- 

0,027 

0,034 

0,039 

Çıxmadı 

Qurudu 

0,081 

0,081 

0,071 

Çıxmadı 

Quruudu 

 

Cədəvəl 2.22 

Aqroekosistemin ağır metallarla (qurğuĢunun misalında)  

çirklənməsinin mikrabioloji diaqnostikası 

 

Pb 

qurğuşu

nun 

miqdarı 

mq/kq 

Steril  aktinomisitlərin 

miqdarı, % 

Niger 

qrupundan 

olan 

aktinomisitlərin 

miqdarı, (min/1q) 

Batsil 

növləri-

nin sayı 

Fitopatogen 

göbələklərin 

miqdarı, % 

Vələmir 

altında 

Dincə 

qoyul-

muş 

torpaqlar 

Vələ-

mir 

altında 

Dincə 

qoyul-

muş 

torpaqlar 

Fuzarium 

Alterna

ria 

40 

 

80 

800 

8000 

80000 

Təyin 

olunmadı 

 

― 

― 

95 

50 

10..15 

 

 

20 

25...30 

50-70 

90 

 

- 

 

 

- 

30 

395,5 

30,7 

- 

 

 

- 

32 

303,5 

Təyin 

olunma-

dı 

7...8 

 

 

5...6 

3...4 

1..2 

Təyin 

olunmadı 

- 

 

 

- 

20 

 

Təyin 

olunmadı 

- 

 

 

- 

18 

 

 Təyin 

olunma

dı 

 

---