M ü n d ə r I c a t

156 

 

Çirkləndirici maddələrin qəbul olunmuş YVQ-ı nəzərə almaqla kənd  

təsərrüfatı yönümlü torpaqların qiymətləndirilməsi sxemi hazırlanmışdır. Bu  

sxem  torpağın  qiymətləndirilməsinin 4 kateqoriyasını nəzərdə tutur. Ən  az 

antropogen  təsir  (yol  verilən  çirklənmə)  I  kateqoriyaya,  ən  çox    isə  IV  

kateqoriyaya  aiddir.  Qiymətləndirmənin  kateqoriyasından  asılı  olaraq 

torpaqlar  istifadə  olunmalı  və  lazımi  tədbirlər  həyata  keçirilməlidir. 

Normalaşmada  bir  çox  birləşmələrin  qarşılıqlı  təsirinin  sinergetik  və 

antoqonist  xarakteri  nəzərə  alınmalıdır.  Məsələn,  nitratla  çirklənmədə 

kükürdün  iştirakı  onkoloji  xəstəliklərin  riskini  artırır,  kadmium  və 

pestisidlərin təsiri bu təhlükəni xeyli artırır. 

YVQ  əsasında  kriteriyalar  sistemibu  qarşılıqlı  təsiri  nəzərə  almır. 

Bundan başqa, torpaqda kimyəvi maddələrin çevrilməsi prosesi nəticəsində 

başlanğıc madddəyə nisbətən daha təhlükəli olan maddələr yaranır ki, bu da 

YVQ əsasında qiymətləndirmədə nəzərə alınmır. Toksikantların davranışına 

təsir  edən  torpaq-ekoloji  faktorların  çoxluğundan  müxtəlif  regionlar  üçün 

vahid  YVQ  ola  bilməz,  buna  görə  də  mövcud  normativlər  torpağın 

―sağ¬lamlığını‖  kifayət  qədər  əks  etdirə  bilmir.  Uyğun  qiymətləndirmənin 

daha sadə və etibarlı üsulunu tapmaq lazımdır. İnteqral göstəricilərin (bioloji 

tər¬kibi,  eləcə  də  sərbəst  bioloji  kriteriyaları  daha  tam  əhatə  edən) 

hazırlanması xüsusilə perspektivlidir (cədvəl 2.33) 

Ekoloji  normalaşma.  Ekoloji  normalaşmanın  əsasında  çirklkəndirici 

maddənin  ayrı-ayrı  orqanizmlərə  deyil,  bütövlükdə  sistemə  təsirinin 

öyrənilməsi durmalıdır. Belə halda təbii ətraf mühitə minimal təsir zamanı 

optimal  bioməhsul  alınması  ehtimal  olunur.  Təsir  kriteriyası  kimi  yol  veri-

lən ekoloji  yüklənmə  (YEY) nəzərdə  tuitulur, başqa sözlə  yüklənmənin  elə 

səviyyəsi  ki,  bu  zaman  ekosistemin  normal  funksiyalaşması  qorunub 

saxlanır.  

Çirklənmə şəraitində ekosistemin normal funksiyalaşması ilk növbədə 

biotransformasiya  və  detoksikasiya  sisteminin  qorunmasına  şərait  yaradır. 

Bu zaman qiymətləndirilən kimi aşağıdakı göstəricilər istifadə olunur. Tor-

pağın  özünü  təmizləmə  qabiliyyəti,  bitkidə  kimyəvi  elementin  toplanması 

dərəcəsi  (bioloji  udma  əmsalı-BUƏ),  torpaqda  toksikantın  miqdarının  gös-

təricisi və qatılıq əmsalı (K), çirklənmiş torpaqda inqridientin qatılığının fon 

qatılığına nisbətinin bərabərliyi.  

Ekoloji  normalaşmanın kriteriyası  kimi  ərazinin ekoloji  tutumu, eko-

loji  optimal  bioməhsuldarlıq,  biogeosenozların,  aqro-  və  urbanosenozların 

verilən  ərazi  üçün  optimal  olan  bitki  və  heyvanat  aləmini  nəzərə  almaqla 

bioməhsuldarlığı da götürülə bilər.  

Aşağıdakı  2.34  cədvəldə  torpağın  genetik  tipini  nəzərə  almaqla  ağır 

metalların miqdarının ekoloji normalaşma şkalası verilir. 

---

157 

 

Cədvəl 2.34 

ZəifturĢ və turĢ reaksiyalı torpaqların geokimyəvi assoyasiyası üçün ağır 

metalların miqdarının ekoloji normalaĢma Ģkalası (Obuxov, Yefremova, 1991) 

 

Dərəcələr  Pb 

Cd 

Zn 

Cu 

Ni 

Hg 

                                                     Miqdarın səviyyəsi  

Çox az 

< 5 

< 0.05 

< 15 

< 5 

< 10 

< 0.05 

Aşağı 

5..10 

0.05..0.10  15..30 

5..15 

10...20 

0.05...0.10 

Orta 

10..35 

0.10..0.25  30..70 

15..50 

20...50 

0.10..0.25 

Artmış 

35..70 

0.25..0.50  70..100 

50..80 

50...70 

0.25..0.50 

Yüksək 

70..100 

0.50..1.00  100...150 

80...100 

70...100 

0.50...1.0 

Çox 

yüksək 

100..150 

1..2 

150...200 

100.150 

100...150  1..2 

                                               Çirklənmə səviyyəsi (YVQ) 

Aşağı 

100...150 

1...2 

150...200 

100..150  100...150  1...2 

Orta 

150...500 

2...5 

200.1000 

150..250  150..300 

2...5 

Yüksək 

500...1000  5...10 

500...1000  250..500  300...600  5..10 

Çox 

yüksək 

 

>1000 

>10 

>1000 

500 

>600 

>10 

   

Fiziki  deqradasiyanın,  kimyəvi  və  bioloji  çirklənmənin  kriteriyaları 

hazırlanmışdır,  hansı  ki,  ekoloji  normalaşmada  istifadə  etmək  məqsədə-

uyğundur (Cədvəl 2.35). 

Cədvəl 2.35 

Torpağın vəziyyətinin ekoloji qiymətləndirilməsinin kriteriyaları (1992-ci il) 

          Göstəricilər 

Ekolkoji 

fəlakət 

Fövqəladə 

ekoloji 

situasiyalar 

Qənaətbəxş 

situasiyalar 

1 

2 

3 

4 

                                                                  Əsas göstəricilər 

Deqradasiya  nəticəsində  kənd  təsərrüfatı 

dövriyyəsindən çıxarılmış torpaq sahələri, 

ümumi sahəyə görə %-lə 

> 50   

30...50 

5-ə qədər 

Humus horizontunun məhv edilməsi 

A + B 

A

Ş

 (A

1

) 

0,1 A-ya qədər 

Abiotik  yüklənmələrdən  torpaq  səthinin 

kəsilməsi 

>20 

10...20 

Yoxdur 

Torpaq kipliyinin artması, %-lə 

40-dan çox 

30...40 

10-a qədər 

Qrunt  sularının  səviyyəsinin  kritik 

səviyyəni keçməsi, %-lə 

    > 50 

25...50 

Yol verilən 

səviyyə 

Radioaktiv çirklənmə,  Ki/km

2 

  

                       Sezium-137 

                       Stronsium - 90    

                       Plutonium (izotoplar cəmi)      

 

     > 40 

      > 3 

       > 0,1 

 

15...40 

1...3 

> 0,1 

 

1-ə qədər 

0,3-ə qədər 

-- 

---