Magistrantların XVIII respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci IL

Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il 

 

 

54 

mütəxəsisslərin  qarşısında  duran    vəzifə  bu  enerji  selini  ən  effektli  üsullarla  yığıb  onunlazım  olan  enerji 

növünə (istilik, elektrik) çevirmək üçün mümkün qədər ucuz başa gələn qurğu yaratmaq ibarətdir.  

1600-cü ildə Fransada suyun ötürülməsi üçün istifadə edilən və qızdırlmış hava ilə işləyən ilk günəş 

mühərriki yaradılmışdır.  XVII əsrin axırında görkəmli fransız kimyagəri A.Lavuazye birinci günəş sobasını 

yaratdı.  Bu  sobada  1650

0

  C  hərarət  almaq  olurdu  və  o,  tədqiq  olunan  metal  nümunlərinin  vakumda, 

atmosferdən mühafizə olunmuş halda qızdırmağa, eləcədə karbonun və platinin xassələrini örənməyə imkan 

verirdi. 1866-ci ildə fransız A.Muşo Əlcəzairdə bir neçə ədəd gün konsentratoru  qurmuş və onlardan suyun 

distilə  edilməsi  üçün  və  nasos  intiqalı  kimi  istifadə  etmişdi.  1878-ci  ildə  Parisdə  keçirilən  ümumdünya 

sergisində A.Muşo xörək hazırlanması üçün günəş sobasının nümayiş etdirmişdi. Bu sobada 0,5 kq əti 20 dq 

bişirmək olardı. 1933-cü ildə ABŞ-da C.Erikson 4,8 m  və 3,3 m ölçülü  parabolosilindirik  konsentratorlu 

günəş – hava mühərriki quraşdırmışdı. 

Birinci  irimiqyaslı  su  distiləsi  qurğusu  Çilidə  1871-ci  ildə  amerikalı  mühəndis  Ç.Uilson  tərəfindən 

quraşdırılmışdır.  Bu  queğu  30  il  istismar  edilmiş,  mədənə  içməli  su  verirdi.  1890-ci  ildə  professor 

V.K.Serasski Moskvada paraboloid güzgünün yığdığı günəş enerjisinin vasitəsilə güzgünün fokusunda 3000 

0

 C-dən artıq hərarət almış və metaləritmə prosesini heyata keçirmişdi.  Günəş- nəhəng işıq  mənbəidir. Onun 

diametri  1392  min  km-dir,  kütləsi  2  •  10 

30

  kq  olub, Yerin çəkisindən 333  min  dəfə çoxdur,  həcmi  isə  1,3 

milyon  dəfə  Yerinkindən  böyükdür.  Günəşin  kimyəvi  tərkibi  81,76%  hidrogendən,  18,14%  heliumdan    və 

0,1 % azotdan ibarətdir. Günəş maddəsinin orta sıxlığı 1400 kq/m

3

 -ə bərabərdir. Günəş təkində hidrogenin 

heliuma  çevrilməsi  kimi  termoyader  (istilik-nüvə)  reaksiyası  gedir  və  hər  saniyədə  4  milyard  kq  materiya 

enerjiyə çevirilərək Günəş şuaları vasitəsi ilə  müxtəlif uzunluqla elektromaqnit dalğaları  şəklində kosmik  

fezaya  verilir.  İnsanlar  ta  qədim  zamanlardan  Günəş  enerjisindən  istifadə  etmiülər.  Hələ  eramızın  212-ci 

ilindən  gün  şüalarının  konsentransiyası  vasitəsi  ilə  məbədlərdə  müqəddəs  alov  yandırırlar.  Əfsanəyə  görə, 

təxminən  həmin  zamanlar  yunan  alimi  Arximed  doğma    şəhərini  müdafiə  ederkən  rum  donanmasını 

yandırmışdı.  

 

GÜNƏŞ ELEKTRİK STANSİYALARI VƏ ONLARIN NÖVLƏRİ 

 

Məmmədbəyov Z.Ə. 

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti 

 

Hal-hazırda əsasən iki növ günəş satansiyaları tikilir: qülləli GES və paylanmış (modullu) GES. 

Qülləli GES işinin əsasını təşkil edən ideya (fikir) 350 il bundan qabaq söylənmiş, lakin bu növ GES-

ları yalnız 1965-ci ildən başlayaraq tikilmişdir. 80-cı illərdə ABŞ, Qərbi Avropa, SSRİ və başqa ölkələrdə bir 

sıra güclü GES-ları tikilmişdir.  

1985-ci ildə SSRİ-də Krım vilayətinin Şelkino qəsəbəsində 5 MVt gücündə SSRİ-də ilk günəş elektrik 

stansiyası  GES-5  istismara  verildi,  hər  birinin  sahəsi  25,2  m

2

  olan  1600  heliostat  (yastı  güzgü)  günəş 

enerjisini  sıxlaşdırıb  0,71  əksetmə  əmsalı  ilə  89  m  hündürlükdə  quraşdırılmış  acıq  silindr  şəkilli  mərkəzi 

qəbuledici ötürürdü. 

Qülləli GES-da şiddətlənmə dərəcəsini bir neçə minə çatdıran heliostat sahəli mərkəzi qəbuledicidən 

istifadə edilir. Günəşi müşahidə sistemi iki ox ətrafında fırlanma tələb etdiyi üçün xeyli mürəkkəbdir. Sisteç 

EHM vasitəsilə idarə edilir. İstilik mühərikklərində işçi orqan kimi 550

0

 C-ə qədər hərarətli su buxarı, 1000 

0

 

C-ə  qədər  herarətli  hava  və  başqa  qazlardan  100

0

  C-ə  qədər  hərarətli  tezqaynıyan  üzvü  mayelərdən  (o 

cümlədən freonlar), 800 

0

 C-ə qədər hərarətli mayemetal istilik daşıyıcılarından istifadə edilir. 

GES-larının  başlıca  nöqsanı  onların  bahalığı  və  böyük  ərazisi  tutmasıdır.  Məsələn,  100  MVt  güclü  

GES-nı yerləşdirmək üçün 200 ha, 1000 MVt güclü AES üçün isə cəmi 50 ha tələb olunur. 10 MVt-a qədər 

güclərdə GES səmərəli  deyildir ; onların optimal gücü 100 MVt, qülləsinin hündürlüyü 250m-dir. 

Paylanmış (modlu) növlü GES-lərdə hər biri günəş şüalanmasının parabolo-silindrik sıxlaşdırıcısından 

və onun fokusunda yerləşdirilmiş qəbuledicidən ibarət böyük sayda modullardan istifadə edilir. Qəbuledici, 

elektrik  generatoru  ilə  əlaqəli  istilik  mühırrikinə  verilən  işçi  mayeni  qızdırmaq  üçün  istifadə  edilir.    Ən 

böyük paylanmış növlü GES ABŞ -da tikilmişdir və onun gücü 12,5 MVt-dır. Kiçik güclərdə modullu GES-

lər  qülləlilərdən  daha serfəli  olurlar.  Modul  növlü  GES-da  adətən  maksimal  şiddətlənmə  dərəcəsi  100 olan 

xətti günəş enerjisi sıxlaşdırıcılarından istifadə edilir.  

Proqnozlara  əsasən  gələcəkdən  GES-lər  quruda  13  mln.  km

2

,  okeanlarda  18  min.  km

2

  sahəni  əhatə 

edəcəkdir.  

---

Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il 

 

 

55 

Günəş radiyasiyası enerjisi günəş  bataretaların vasitəsilə sabit cərəyan elektrik enerjisinə çevrilə bilər. 

Günəş  batareyaları  silisium  və  ya  başqa  yarımkeçiricilərin  nazik  təbəqələrindən  hazırlanmış  bir  qurğudur. 

Fotoelektrik  çeviricilərin  (FEÇ)  üstünlüyü  onların  hərəkətli  hissələrinin  olmaması,  yüksək  etibarlığı  və 

stabilliyindədir. Onların işləmə  müddəti praktiki olaraq sonsuzdur, çəliləri azaldır, asan istismar edilir, gün 

radiyasiyasının  həm  birbaşa,  həm  də  səpələnmiş  halda  təsirindən  eynieffektlə  işləyir.  Konstruksiyanın 

modulu  növü  praktik  istənilən  gücdə  qurğunun  yaradılmasına  imkan  veməklə  bərabər  onların  perspektivli 

edir. FEÇ- nin çatışmazlığı onların bahalı və kiçik faydalı iş əmsalı (indiki halda 12-15%) olmasındadır.  

Günəş  elementlərindən  fotoelektrik  effekt,  onun  üzərinə  görünən  və  spektrin  yaxın  infraqırmızı  işıq 

şüası düşdükdə alınır. 50 mkm qalınlıqlı silisium yarımkeçiricili  günəş elementlərindən fotonlar udulur və 

onların  enerjisi  p-n  birləşməsi  vasitəsilə  elektrik  enerjisinə  çevrilir.  Qallium  və  alyuminum  arsenidi  növlü 

geterobirləşməyə keçid, Günəş radiyasiyasının 50-100 dəfəlik şiddətlə sıxlaşdırıcısından istifadə FİƏ-nın 20-

dən 30%-ə qədər artmasına imkan verir. 1989-cu ildə Boinq firması tərəfindən qalium arsendi və antimonidi 

kimi  iki  yarımkeçiricidən  ibarət  ikiqatlı  element  yaradılımışdır.  Onun  Günəş  enerjisini  elektrik  enerjisinə 

çevirmə əmsalı 37% təşkil etmişdir. Adi silisium elementlərində infraqırmızı şualanma istifadə edilmir, təzə 

elementdə isə birinci şəffaf qatda (qalium arsenidi) görünən ışıq udulub elektrik enerjisinə çevrilir, spektrin 

infraqırmızı hissəsi isə bu qatdan keçib ikinci qatda (qalium antimonidi) udulub  elektrik enerjisinə  çevrilir. 

Nəticədə  FİƏ  28+9  =  37%təşkil  edir  ki,  bu  da  müasir  istilik  və  atom  elektrik  stansiyalrın  FİƏ-si  ilə 

müqayisəlidir.  

Günəş  batareyaları  hələ  ki,  əsasən  kosmosda  istifadə  olunur.  Yerdə  isə  yalnız  1  kVt-dək  güclü 

avtonom  işlədicilərin  elektrik  təchizatı,  naviqasiya  və  kiçik  güclü  radioelektron    aparatların,  təcrübi  sınaq 

elektrik  avtomobili  və  təyyarənin  qidalanması  üçün  istifadə  edilir.  1988-ci  ildə  Avstraliyada    Günəş 

avtomobillərinin birinci ümümdünya rallisi (yarışı) keçirild. Günəş batareyaları mükəmməlləşdirildikcə onlar 

yaşayış binalarının avtonom elektrik təchizatı üçün, daha doğrusu qızdırılması və isti su ilə təminatı, eləcə də 

işıqlandırlması  və məişət elektrik cihazların qidanlanması üçün tətbiq tapacaqdır.  

Günəş enerjisindən istifadədə  ən sadə və ucuz üsul yastı günəş kollekorları vasitəsilə məişət suyunun 

qızıdırlmasıdır.  

Günəş  qurğusunun  əsas  konstruktiv  elementi  kollektordur,  burda  Günəş  enerjisi  tutulub  istiliyə 

çevrilərək suyu, havanı və ya başqa istilik tutumunun qazıdır. 

Fotoelektrik Günəş stansiyaları (FGS) bir çox üstünlüklərə malikdir. Məsələn, bu stansiyalar ən yaxşı 

enerjivermə  qabiliyətinə(sistəm  işləmə  müddətində  hasil  etdiyi  enerji  miqdarının  bu  sistemin  material  və 

avadanlığının istehsalına serf edilən enerji miqdarına nisbəti) malikdir və gələcəkdə bu kəmiyyətin daha da 

yaxşılaşacağı gözlənilir. Qeyd etmək lazımdır ki, fotoelement təkcə berpa olunan enerji hasil etmək deyil, 

həm də berpa olunmayan materialların ( bunlara odundan başqa bütün materiallar daxildir ) minimal serfini 

təmin  etməyə  imkan  verir.  Bundan  əlavə,  əsasən    material  olan  silisium  ehtiyatlı  (  şüşə,  gün  elementləri) 

kifayət  qədər  böyükdür.  Bütün  fotoelektrik  sistemləri  iki  əsas  sinifə  ayırmaq  olar:  müstəqil  (avtonom  )  və 

sənayə elektrik şəbəkəsi ilə əlaqəli. 

Müstəqil sistəmlər səyyar obyektləri və ya əsas elektrik ötürmə xətlərindən uzaqda yerləşən  iqtisadi 

cəhətdən  əlverişsiz  ərazilərdəki  obyektləri  elektrik  enerjisi  ilə  təmin  etmək  üçün  işlənir.  Belə  şəraitlərdə 

fotoelektrik stansiyalarının istifadəsi ən effektli və məqsədəuyğundur, 1 kVt saat elektrik enerjisinin qiyməi 

xeyli aşağı düşür. Belə sistemlərin gücü 0,01-dən 100 kVt-a qədər olur. 

İkinci  növ  stansiyalar  hasil  etdiyi  enerjinin  həm  enerji  yığıcısı,  həm  də  paylayıcısı  kimi  xidmət 

göstərən sənaye elektrik xətinə verir. Belə sistemlər şəhər binalarının damında və divarlarında quraşdırılıb 

həmin  binanı  elektrik  enerjisi  ilə  təmin  edə  bilər,  həm  də  günün  yarısında  müşahidə  olunan  enerji 

çatışmamazlığı  və  ya  pik  yüklənmədəki  artıq  yüklənməni  ödəyə  və  bir  qədər  müvazinətləşdirə  bilər.  Belə 

stansiyaların gücü bir neçə MVt-a çatdırıla bilər. 

Günəş modulları istənilən növ fotoelektrik sistemlərinin əsas və ayrılmaz hissələridir. Monokristal və 

ya  polikristal  silisium  günəş  elementlərindən  hazırlanmış  modullar  daha  geniş    yayılmışdır.  Elementlər 

daiəvi şəklində 100, 125, 150 mm diametrlərdə ola nilər və 0,9 – 2,7 Vt gücə malikdirlər.  

 

---