Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Fəsil I.Qiymətli kağızlar bazarının formalaşmasının nəzəri əsasları.

1. Qiymətli kağızlar bazarının tarixi və iqtisadi mahiyyəti

Tarixən insanlar qiymətli metalları və həyat üçün vacib olan başqa əşyaları mübadilə vasitəsi kimi istifadə etmişdirlər.Tədricən dəyərli əşyaların barterindən ötrü onlar müəyyən edilən yerlərdə toplaşmağa başladılar. Orta əsrlər Avropasında bu hərəkatın tarixi toxumları kənd təsərrüfatının,ticarətin və pul mübadiləsinin tərəqqisi ilə əlaqədardır. Fransa dəllalları 12-ci əsrdə kənd təsərrüfatı icmalarının borclarının alqı-satqısı ilə məşğul olurdular. Brugge tacirləri 13-cü əsrdə əmtəə mal alqı-satqısı ilə əlaqədar davamlı olaraq onlardan ötrü ayrılmış yerlərdə toplaşırdılar. Verona,Venesiya,Piza, Genuya və Florensiyada da 13-14-cü əsrlərdə bankirlər dövlət istiqrazları və borclarının ticarəti ilə məşğul olurdular.Bütün bunlar belə bir bazarın yaranmasından ötrü münasib zəmin yaratdı.

Sonra Cənub-Şərqi Asiya və Hindistan ilə əmtəə ticarəti və mübadiləsinin tərəqqisindən ötrü təkan nöqtəsi oldu. O zaman Avropa tacirlərinə bu ticarət külli miqdarda var-dövlət gətirirdi.Lakin, hava şəraiti ,dəniz quldurları və naviqasiya əngəlləri ucbatından ticarət gəmilərində olan tacirlət tez-tez yolda maneələrlə qarşılaşırdılar və bəzən sağ-salamat vətənərinə qayıda bilmirdilər.Onlarla bərabər o gəmilərdə olan mallar və həmin malların gətirəcəyi gəlir də batırdı.Bu itki risklərini azlatmaqdan ötrü səyahətlərin sayını artırmaq lazım idi.Bundan ötrü isə daha çox gəmi lazım idi.Daha çox gəmidən ötrü isə əlavə pul lazım idi.Buna görə tacirlər pul toplamaqdan ötrü əlavə investolar axtarmağa başladılar.Tacirlər təkcə öz pullarını deyil,investorların pullarını da öz fəaliyyətlərində istifadə etməyə başlamışdılar. Onlar səyahətin sonunda əlavə pul sözü ilə insanlardan borc pul alır və bu üsulla özlərinə lazım olan məbləği toplayırdılar.Topladıqları vəsait hesabına yolda tələf olan gəmilərin itkisini sığortalamaqdan ötrü səyahətdə bir deyil bir neçə gəmidən istifadə edirdilər.

Artıq Antverpendə 16-cı əsrdə sələmçilərin və dəllaların müxtəlif əmtəə növlərinin mübadiləsini aparmaqdan ötrü təşkil etdikləri yığıncaqlara rast
gəlinirdi.Daha çox əmtəə və pul cəlb etməkdən ötrü səhmdar cəmiyyətlər yaratmağa başladılar. Bu cəmiyyətlərin iştirakçıları cəmiyyətin xeyrində və itkisində paya malik idilər.Məsələn olaraq Holland Ost Hind şirkəti Amsterdam və Şərqi Hindistan arasında ədviyyat ticarəti aparırdı və onun səhmdarları ildə 16% gəlir əldə edirdi.Lakin səhmdarların hüquqları indiki kimi kağız üzərində əks olunmurdu. Holland Ost Hind şirkəti 1602-ci ildə Amsterdam fond birjasını yaratdı və burada öz qiymətli kağizlarının buraxılışlarını həyata keçirməyə başladı. Beləliklə , borcların və aktivlərin svopu,səhm ticarəti, opsion mübailəsi və başqa hüquq və öhdəliklərin kağız üzərində həkk olunan formaları təşəkkül tapdı və onların dövriyyəsi başlandı.Vaxt keçdikcə Avropanın mextəlif yerərində Ost-Hind şirkətinin investorları başqa investorlarla aktiv əmtəə mübadiləsi aparırdılar . Bu cür aktiv mübadilə bazarları Britaniyada ən mühümü də Londonun kofe şoplarında həyata keçirilirdi. 1773-cü ildə bu bazarin iştirakçıları London Fond Birjasını yaratdılar.Bundan bir az sonra,Amerika Birləşmiş Ştatlarında Nyu-York brokerləri də özlərinin kapital bazarını yaratdılar. 24 broker səhm və istiqrazlarn 1792-ci ildə gündəlik olaraq alqı- satqısını aparmaq ötrü Nyu-York şəhərinin Uol Strit 68 ünvanında palıd ağacı altında toplaşmaq barədə razılığa gəlmişdilər.Bu hadisə tarixdə palıd ağacı razılaşması kimi yadda qaldı.Həmin qrup 1817-ci ildə Nyu-York Fond Birjası adını aldı.Sonralar dünyanın demək olar ki bütün ölkələrində fond birjaları yarandı. Dünyada ilk dəfə 1971-ci ildə bütün mübadilənin virtual şəkildə elektron aparıldığı NASDAQ təsis edildi.

Maliyyə resurslarının ölkə iqtisadiyyatına cəlb edilməsi bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə fasiləsiz olaraq vacib əhəmiyyət daşıyır.Belə ki,muasir şəraitdə həm makroiqtisadi səviyyədə, həm də dövlət səviyəsində maliyyə bazarları mülkiyyət formasından asılı olmayaraq onların resursları ilə təmin edilməsində əhəmiyyətli rol oynamaqdadır. Deməli,bazar iqtisadiyyatının tərəqqisi maliyyə bazarı olmadan mümkün deyil. Maliyyə bazarı pul vəsaitlərinin hərəkətinin təşkil edilməsinin xususi forma və sferası olub maliyyə münasibətləri sferasında alqı -satqı münasibətlərinin məcmusudur.

Bu bazarlarının yaranması obyektiv xarakter daşıyır və o müxtəlif təşkilati-hüquqi formaya malik olan müəssisələrin və dövlətin faliyyəti ilə əlaqədar olaraq daha da inkişaf etməkdədir.Başqa bir tərəfdən bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlətlə- müəssisələrin qarşılıqlı faliyyəti,dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə səviyyəsi də maliyyə bazarına öz təsirini göstərir.

Maliyyə bazarı bazarın elə formasıdır ki,burada əmtəə kimi maliyyə resursları çıxış edir.Başqa deyişlə,maliyyə bazarı pul vəsaitlərinin iqtisadi subyeklər arasında bölgüsünü təmin edir .Maliyyə bazarının amalı pul vəsaitlərinin faydalı şəkildə səfərbər edilməsini və onların maliyyə resurslarına ehtiyacı olanlara satışını təmin etməkdir.

Maliyyə bazarının ən mühüm tərəfi tələblə təklif arasında vasitəçilərin köməyi ilə borc götürənlər və kreditorlar arasında kapitalın təzədən bölgüsü mexanizmini təşkil etməsidir.Maliyyə bazarının formalaşmasında bu bazarlar əhəmiyyətli yer tutur: kapital bazarı,borc bazarı, pul bazarı, valyuta bazarı, siğorta bazarı,qiymətli kağızlar bazarı,lizinq bazarı və s. Bu bazarlar maliyyə bazarının tərkib hissələrini təşkil edirlər.

Valyuta bazarının subyektləri aşağıdakı növ əməliyyatları həyata keçirir: həsirləşdirməni (açıq valyuta mövqeyini siğortalama) ,alıcılıq qabiliyyətini ötürmə, möhtəkirlik (valyuta məzənnəsinin və ya faiz dərəcəsinin dəyişməsinin gözlənilməsindən fayda), faiz dərəcəsinin arbitrajı (depozitlərin qəbul edilməsindən,razılaşdırılmış dövrdə daha yüksək dərəcə ilə onların təzədən yerləşdirilməsindən fayda əldə etmək).

Alıcılıq qabiliyətinin ötürülməsi aşağıdakı səciyyəvi bağlaşma növündə həyata keçirməkdədir.

Kassa (spot) – valyutanın təcili surətdə,ən əvvəl sövdələşmə bağlanıldıqdan iki iş

günü ərzində verilməsini nəzərdə tutmaqdadır.

Müddətli (forvard) – valyutanın dəqiq müəyyən edilmiş vaxt ərzində verilməsini nəzərdə tutmaqdadır.

Svop – müxtəlif istifadə müddətli satış və alış əməliyyatlarının birgə həyata keçirilməsini nəzərdə tutmaqdadır.

Valyuta bazarının obyekti ilə əməliyyat aparıldığı an subyektlər nəinki iqtisadi amalyönlülük nöqteyi nəzərdən və habelə müəyyən mənada iqtisadi ,təşkilati və hüquqi məhdudiyyət baxımdan fəaliyyət göstərməkdədir.Bu cür qarşılıqlı münasibətləri valyuta maliyyə münasibətləri sistemi adlandırılır.

Qızıl bazarı – qızıl həm ölkənin maliyyə ehtiyatlarının artırılması və yığım həm də biznesi təşkil etmək və sənaye istehlakı üçün alqı-satqı ilə əlaqədar olan iqtisadi münasibətlər sferasıdır.Qızıl bazarlarında ən mühüm təzə hasil edilən qızıl,dövlət və xususi,qızıl ehtiyatları alınıb-satılmaqdadır.Təşkilati baxımdan qızıl bazarı bir neçə bankdan ibarət konsersumdur və qızıl alqı-satqısı üzrə sazişlər bağlamaqdadırlar.Bu banklar satıcılar ilə alıcılar arasında vasitəçi rolunu oynayır.Dünya qızıl bazarlarına misal olaraq Nyu-York, London, Çikaqo, Sürix, Honkonq misal ğöstərmək olar.

Kapital bazarı maliyyə bazarının ümumilikdə pul bazarına və kapital bazarına bölgüsünün müvafiq maliyyə alətlərinin tədavül müddəti durmaqdadır. İEÖ-in təcrübəsində hesab edilir ki,əgər maliyyə alətlərinin tədavül müddəti bir ildən az olarsa,onda bu pul bazarının aləti hesab edilir. Daha uzunmüddətli alətlər (beş ildən artıq) kapital bazarına aitdir.Daha dəqiq desək bir ildən beş ilədək “Sərhəd hissəsi” vardır ki,bu da orta müddətli alət və bazar hesab edilir.Ölkəmizdə maliyyə alətləri qısa müddətə və uzunmüddətə bölünməsi bir az fərqlidir.Qısa müddətli alətlərə tez- tez 6 aydan artıq tədavül müddətli alətlər aitdir.

Beləliklə uzunmüddətli maliyyə alətləri ilə qisamüddətli maliyyə alətləri arasıda sərhədləri kapital bazarı ilə pul bazarı arasındakı sərhədlər kimi hər zaman müəyyən etmək mümkün deyil.Bununla belə bu cur bölgü dərin iqtisadi məna kəsb etməkdədir. Belə ki,pul bazarı alətləri ilk növbədə dövlət təşkilatlarını və biznes hissəsinin likvid vəsaitlə təmin edilməsinə xidmət etdiyi halda,kapital bazarının alətləri investisiyalaşma və əmanət prosesi ilə əlaqədardır.
Pul bazarının alətləri bank akseptləri,xəzinə vekselləri, bankların depozit sertifikatlarından,kapital bazarının alətlərinə isə,məsələn, səhmlər,uzunmüddəli istiqrazlar, uzunmüddətli ssudalar aiddir.

Nağd və nağdsiz pullar pul bazarında yalnız o hallarda tədavül edilir ki, əgər onların özləri əmtəədirsə və əmtəə və servis bazarında olduğu kimi əmtəə dövriyyəsinə servis etmirlərsə.

Kapital bazarı isə öz növbəsidə pay qiymətli kağızlar və ssuda kapitalı bazarına bazarına bölünməkdədir.Belə bir bölgü bu bazarda satılmış olan əmtəələrin (maliyyə alətləri) alıcılar və maliyyə alətlərinin emitentləri arasında münasibətlərin xarakterini ifadə etməkdədir.Maliyyə aləti kimi pay qiymətli kağızları çıxış etdiyi halda, bu münasibətlər mülkiyyət münasibətləri xarakteri daşıyacaq və qalan hallarda isə bu kredit münasibətləri olacaq.

Ssuda kapitalı bazarı – bu kapitalının dövriyyəsinin təmin edilməsi prosesində yaranan münasibətləri , yaxud da dövriyyənin təşkili formasını ifadə etməkdədir. Bildiyiniz kimi ,ssuda kapitalı dəyəri ödənilmək, qaytarılmaqla müəyyən müddətə verilən pul vəsaitlərinin məcmusundan ibarətdir.Bu kapitalın yaranma mənbələri ilk növbədə təşkilatların və müəssisə və vətəndaşların sərbəst maliyyə ehtiyatı və yığımlarından ibarətdir. Təşkilatlar və müəssisələr sərbəst maliyyə ehtiyatlarını gəlir əldə etmək üçün faiz almaqla başqa-başqa kredit təşkilatlarına yerləşdirirlər. Bundan başqa şirkətlərin banklarda olan hesablarına vəsaitlərin daxil olması və ödənilməsi müddətinin üst-üstə düşməməsi bu vəsaitləri kredit resursu kimi istifadə etməyə imkan verməkdədir. Bu bazarın iştirakçıları aşağıdakılardır:

• 
  kredit idarələri.
  
• 
  İnvestorlar.
  
• 
  Müəssisə və təşkilatlar, dövlət orqanları və habelə vətəndaşlar.
  

Burada vasitəçilərin rolu elə də böyük deyildir,bu səbəbdən də iştirakçılar bir-birilə birbaşa əlaqəyə girirlər.

Ssuda kapitalı bazarının müəssisələrin maliyyə ehtiyyatlarının formalaşmasında

ikili rolu vardır.Belə ki,ən əvvəl sərbəst maliyyə ehtiyyatlarına malik olan müəssisə

öz vəsaitlərini bank və başqa kredit idarələrində yerləşdirməklə və ya onlara borc verməklə faiz şəklində gəlir əldə etməkdədirlər. Başqa tərəfdən bu vəsaitləri cəlb edən kredit idarələri bu vəsaitlərə ehtiyacı olanlara “satmaqla”onların ehtiyyatlarını artırmaqdadır.

Pay qiymətli kağızları – onun sahibinin mülkiyyətə malik olması ilə yanaşı,təşkilatın nizamnamə kapitalında hissəsini,gəlirin bölgüsündə iştirakını və bir qayda olaraq bu təşkilatın idarə edilməsində iştirak etməsi hüququnu təsdiq edən sertifikatlardır.Mülkiyyətə malik olmaq məsələsi isə qanunvericilik aktı ilə və habelə təşkilatın təsis sənədləri ilə müəyyən edilir.

Pul vəsaitlərinin bazarı dövriyyədə olan nağd pul və onların funksiyalarını yerinə yetirən başqa qısa müddətli tədiyyə vəsaitləri (veksellər,çeklər və s.) təmsil olunur.Bir çox hallarda pul bazarının tərkibinə banklararası bazarlar və valyuta daxil edilir.İqtisadi subyektlərin fəaliyyətində onların cari likvidliyini təmin etməkdən ötrü pul vəsaitləri bazarı əhəmiyyətli rol oynamaqdadır. Eyni zamanda bu bazar pul bazarı adlanır və öz növbəsində bir neçə seqmentə də malikdir.

Pul vəsaitləri bazarının ən mühüm seqmentləri aşağıdakılardır:

1. 
   Avrovalyuta bazarı
   
2. 
   Diskont bazarı
   
3. 
   Depozit sertifikatları bazarı
   
4. 
   Banklararası kreditlər bazarı
   

Hər şeydən əvvəl bazarın ümumiləşdirilmiş xarakteristikalarından biri kimi diskont bazarı barəsində fikir söyləmək lazımdır. Burada veksel alınıb satılmaqdadır,onun əhəmiyyəti isə pulların müntəzəm şəkildə axınını təmin etməkdən ibarətdir.Diskont bazarının operatoru kommersiya bankları və mərkəzi bankdır.

Pul bazarının əhəmiyyətli seqmentlərindən biri banklararası kreditlər bazarıdır ki, burada kommersiya bankları bir-birlərini kreditləşdirirlər və banklararası kreditlər kommersiya banklarının mərkəzi bankda ehtiyat hesabında olan qanunla müəyyən edilmiş icbari ehtiyat normasının həcmindən artıq olan vəsaitin satışı formasında təqdim edilməkdədir.

“REPO” sazişi qiymətli kağızları geri qaytarmaq şərtilə satışını ifadə edən bir sazişdir. Belə bir sazişi həyata keçirməkdən ötrü vacib olan şərt inkişaf etmiş dövlət qiymətli kağızlar bazarının mövcud olduğu və qiymətli kağızların inkişaf etmiş sənədsiz dövriyyəsi sistemi,yəni,depozitar formasının mövcudluğur.

Bu saziş həyata keçirilən zaman, qiymətli kağızları satan tərəf pul vəsaitini əldə edir ki,bu da müxtəlif amallardan ötrüdür: likvid vəsaitin çatışmazlığının tamamlanması,maliyyə bazarının başqa seqmentində aktiv əməliyyat həyata keçirməkdən ötrü istifadə edilə bilər.Sazişın müddəti başa çatdıqdan sonra qiymətli kağızların satış qiymətindən daha yüksək qiymətlə geri alışı həyata keçirilir.Bu qiymətlər arasındakı fərq pul vəsaitindən istifadəyə görə faiz ödənişidir.Alış əvvəlcədən müəyyən edilmiş tarixdə və ya bir neçə müddət ərzində həyata keçirilir.

Avrovalyuta bazarı – pul bazarının bir hissəsini əhatə etməkdədir ki,burada avrovalyutada nominasiya edilmiş qısamüddətli maliyyə alətləri ilə ticarət həyata keçirilməkdədir.Avrovalyuta – Avropa bankları tərəfindən başqa ölkənin banklarında həmin ölkənin milli valyutasında yerləşdirilən pul vəsaitidir.Avrovalyuta – emitent ölkələrdən kənarda hərəkət edən valyutaları ifadə edən ümümi anlayışdan ibarətdir. O,beynəlxalq bazarlarda depozit, kredit və başqa əməliyyatlarda geniş istifadə olunmaqdadır.Bu valyutalara ilk növbədə İngilis funt sterlinqi,ABŞ dolları, avro və hamı tərəfindən qəbul edilmiş başqa valyutalar aid olmaqdadır.

Avropa valyutasının nominasiya edilmiş maliyyə alətləri,məsələn,avroistiqraz

kapital bazarına aid olmaqdadır.

İEÖ-də depozit sertifikatları bazarı da mövcuddur.Bu sertifikatlar banklarda iri həcmli müddətli əmanətlər barəsində şəhadətnamədən ibarətdir və qiymətli kağız hesab edilməkdədir.Depozit sertifikatlarının tədavül müddəti bir ildən artıq deyil və demək ki, bunlara pul bazarının kağızları kimi baxmaq olar.

Maliyyə bazarının başqa bir tərkib hissəsi də qiymətli kağızlar bazarıdır.Maliyyə bazarına çox vaxt qiymətli kağızlar bazarı kimi də baxılmaqdadır.Maliyə bazarının bütün subyektləri bu bazarın iştirakçılarıdır.Ssuda kapitalı bazarından fərqli olaraq burada vasitəçilərin rolu böyükdür.Qiymətli kağızlar bazarının adından da göründüyü
kimi ,maliyyə ehtiyyatlarının cəlb edilməsində ən mühüm vasitəçisi qiymətli kağızlardır.Qiymətli kağızlar borc öhdəliyini və ya əmlak hüququnu təsdiq edən, sahibinə divident və ya faiz şəklində gəlir götürməsinə ən mühüm verən hüquqi sənətdən ibarətdir.

Qiymətli kağızlar bazarı bazar iqtisadiyyatının yüksəliş rəmzlərindən biri olmaqdadır.Hal-hazırda qiymətli kağızlar bazarı olmayan dövlətdə yüksək səviyyədə inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatının mövcudluğundan söhbət gedə bilməz.

Qiymətli kağızların iqtisadi səciyyələndirilməsini “qiymətli kağızlar”anlayışının özünün məzmununun araşdırılmasından başlamaq daha məntiqidir.Sovet ədəbiyyatında, islahatlar başlandıqdan sonra isə başqa normativ sənədlərdə və qanunvericilikdə qiymətli kağız dedikdə müəyyən hüquqi münasibətləri əks edən sənədin özü başa düşülməkdədir. Respublikamızın 14 iyul 1998-ciil tarixli “Qiymətli kağızlar barəsində” Qanununda (fəsil 1, maddə 1) qiymətli kağız öz sahibinin əmlak və qeyri-əmlak hüquqlarını və bu hüquqların verilməsi imkanını müəyyən edilmiş formaya və məcburi rekvizitlərə riayət etməklə təsdiqləyən sənəd kimi tərifləndirilməkdədir.

1 iyun 2000-ci ildən qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində (LIV fəsil, maddə 987) qiymətli kağızın tərifi belə göstərilir: “Qiymətli kağız müəyyənləşdirilmiş formaya riayət olunmaqla hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan nə həyata keçirilə bilər, nə də başqa şəxsə verilə bilər. Qiymətli kağız başqasına verildikdə onun təsdiqlədiyi bütün hüquqlar da keçir”.

Lakin dünyanın İEÖ-də qiymətli kağızların getdikcə artan hissəsi nağdsız şəkildə buraxılır,bu zaman da kağızın (blankın) özü hazırlanmır. Bu cür qiymətli kağızların buraxılışı, investorlar arasında hərəkəti və uçotu bankların və ixtisaslaşmış təşkilatların hesabları üzrə mühasibat (kompüter) qeydləri şəklində baş verir. Beləliklə, qiymətli kağızın iqtisadi kateqoriya kimi tərifləndirilməsi və məhz kağız sənəd kimi başa düşülməsi maliyyə bazarının müasir ümumdünya inkişaf meyllərinə artıq münasib deyildir.

2.