“magistratura məRKƏZİ”
Yüklə 1,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
istehsalın strukturu ilə müəyyən edilməsi kimi qiymətləndirmək olar. M.İ.Tuqan-Baranovski gəlirlərin ilkin bölgüsü prosesinin üç əsas qrup üzrə formalaşdığını qeyd edir:
mülkiyyətdən gəlirlər;
əmək gəlirləri;
sahibkarlıq gəlirləri (resursların effektli bölgüsü ilə bağlı olan gəlirlər. Hesab edirik ki, iqtisadi nəzəriyyədə gəlirlərin bölgüsünə müxtəlif yanaşmalar olsa da onlar bir-birini tam inkar etmir. Bu günə qədər mövcud olan nəzəriyyələrdə bölgüyə iqtisadi proses kimi iki aspektdən baxılmışdır:
istehsal amilləri üzrə - daha çox gəlir əldə etmək məqsədilə maliyyə, əmək, material resurslarının daha effektli istifadəsini təmin edən sahələr üzrə bölünməsi;
lıq gəlirləri), mülkiyyət (divident, renta, faiz), əmək (əmək haqqı) və transfert ödə- mələri (pensiya müavinət və s.) bölünməsi; Bu zaman dövlətin əsas məqsədi cəmiyyətin qarşısında duran problemlərdən asılı olaraq resursların və sərvətin ölkə iqtisadiyyatının sahələri və ev təsərrüfatları (əhali) arasında səmərəli və ədalətli bölgüsünü həyata keçirməklə sosial sabitliyi təmin etməkdən ibarət olur. Məlumdur ki, bütün iqtisadi proseslər müəyyən sosial mühitdən keçir. Ona görə də ictimai qarşılıqlı fəaliyyət sisteminin sosial və iqtisadi tərəfləri nisbi və şərti olaraq məhdudlaşdırılır. Bu səbəbdən aşağıdakı problemlərə xüsusi diqqət yetirilməsi tələb olunur. 1)
2)
ictimai sərvətlə səmərəlilik arasında qarşılıqlı asılılığa; 3)
bərabərsizlik, tam məşğulluq və yoxsulluğun ölçülməsinə; 4)
gəlirlərin bölgüsü və yenidən bölgüsü üsullarına; 5)
bölgü nəzəriyyəsində mənfəətin azalması və əmək haqqının artmasına; 6)
bölgü və iqtisadi inkişafa; 7)
əmək gəlirlərinin bölgüsünə; 11
8)
kollektiv müqavilələrin bağlanmasına; 9)
gəlirlərin bölgüsü və ümumi tarazlıq nəzəriyyəsinə; 10)
bölgünün makroiqtisadi nəzəriyyəsinə. İqtisadi səmərəlilik şəraitində istehsal faktorları və ona uyğun gəlirlərin bölün- məsi ictimai rifah nəzəriyyəsinin Pareto teoremi ilə müəyyən edilir. Bu yanaşmaya görə müəyyən edilmiş şəraitdə resursların bölgüsü elə spesifik formaya malikdir ki, bu zaman heç kim ayrı-ayrılıqda öz vəziyyətini yaxşılaşdıra bilməz. Burada əlaqə və ya qarşılıqlı münasibət mühüm rol oynayır. Bütün hallarda gəlirlərin bölünməsi və yenidən bölünməsində bərabərliyin və səmərəliliyin müəyyən edilməsi nisbidir. M.Allenin sözləri ilə desək, bölgünün səmə- rəliliyində vahid vəziyyət yoxdur, ancaq maksimal səmərəliliyin sonsuz sayı vardır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq hesab edirik ki, gəlirlərin ilkin bölgüsü, eləcə də, mülkiyyətin bölgüsü vacibdir. C.B.Klark cəmiyyətdə bölgü nəzəriyyəsinin ümumi əsaslarının mövcud olduğunu qeyd edir və bunu kapitalın sahələr üzrə bölünməsi (işçilərə uyğun olaraq) və buna müvafiq olaraq gəlirin artması ilə əsaslandırır. Bu ehtimal öz növbəsində institusional (institusional - siyasi, iqtisadi, ictimai institutların formalaşması kimi izah edilir) strukturun olmasını tələb edir. Deməli, ortodoksal neoklassik model onu əhəmiyyətsiz (təhlilə gəlməyən) edir. Məhz bu səbəbdən də iqtisadiyyatda institusional keyfiyyət dəyişiklikləri neoklassik paradiqma çərçivəsində hərəkətsiz qalır. V.S.Avtonomov isə bir qədər mübahisəli fikir söyləyərək, göstərir ki, ―iqtisadiyyatda dinamik dəyişikliklər (keyfiyyət) nəzəriyyəsi marksist siyasi iqtisadı çərçivəsində hərəkət edir‖. Hesab edirik ki, bu fikir yanlışdır. Birincisi dinamik dəyişikliklər nəzəriyyəsində Marksa qədərki nəzəriyyələrin də önəmli rolu olmuşdur, ikincisi bu günə qədər bütün iqtisadi sistemlərdə qəbul edilən konkret bölgü mexanizmi yaradılmayıb. D.Nort bununla belə müasir iqtisad elmində bölgünün əsas axın istiqamətinin olmadığını, əgər baş verərsə onda onun institusional dəyişikliklər modelinə əsaslanacağını qeyd edir. Əgər son illərdə keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə gedən iqtisadi proseslərə nəzər salsaq institusional dəyişkən modelin tətbiq edildiyini görmək olar. Lakin bir çox hallarda bu dəyişikliklərdə də yanlışlığa yol verilir. 12
Q.Ofer keçid iqtisadiyyatının təcrübəsində köklü dəyişikliklərin əhəmiyyətini göstərərkən qeyd edir ki, ―adətən keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə əvvəlcə minimal institusional bazanı yaratmaq əvəzinə iqtisadi sistemi yaratmağa cəhd göstərilir. Bu bazar mexanizminin işinin məhv edilməsinə, müəssisənin idarəetmə metodlarının əvvəlki konservasiyasına, inhisarın tüğyan etməsinə, kölgə iqtisadiyyatının çiçəklən- məsinə, korrupsiya və dövlət nəzarətinin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Deməli, iqtisadi sistemin qurulması üçün ilk öncə minimal institusional bazanın yaradılması vacibdir. Bu bazanın yaradılmadığı təqdirdə gəlirlərin bölgüsündə problemlər meydana gəlir. Lakin bu halda da ölkənin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Ümumiyyətlə dövlət gəlirlərin tənzimlənməsində fəal iştirak etməklə bir-biri ilə əlaqədə olan zaman ziddiyyət təşkil edən iki məsələni həll etməyə çalışır. Bir tərəfdən gəlirlərdə yaranmış bərabərsizliyi aradan qaldırmağa, digər bir tərəfdən isə bu bərabərsizliyin tam aradan qaldırmamağa çalışır. Çünki ciddi bərabərsizlik və tam bərabərlik, həm iqtisadi səmərəlilik, həm də sosial ədalət prinsiplərinə ziddir. Lakin dövlət birbaşa və dolayı yolla gəlirlərin təkrar bölgüsünü həyata keçirməklə bu bərabərsizliyi nisbi azaltmağa çalışır. Bunlara aşağıdakılar daxildir:
işsizlərə müavinət ödəmələri;
sosial əhəmiyyətli məhsul və xidmətlər üçün «qiymət tənzimlənməsi»;
gəlirlərin və transfert ödləmələrinin mövcud qanunla indeksasiya edilməsi;
bütün müəssisələrdə əmək ödənişinin bazası kimi «minimum əmək haqqı»nın tətbiq edilməsi;
mütərəqqi vergi ödəməsinin tətbiqi; Bölgü demək olar ki, həmişə iqtisad elmində səmərəlilik problemi ilə bağlı ol- muşdur. Əgər makro səviyyədə gəlirlərin bölgüsünə dövlət siyasəti prizmasından ba- xılırsa, mikro səviyyədə gəlirlərin bölgüsü ənənəvi olaraq istehsal amillərinin gə- lirliliyinin təhlilindən keçir. Qeyd edək ki, funksional və şəxsi olmaqla gəlirlərin böl- güsünün iki növü göstərilir. Gəlirlərin funksional bölgüsü - istehsal amillərinə əsaslanır. Gəlirlərin funksio-
Yüklə 1,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|