“magistratura məRKƏZİ”
Yüklə 1,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
39
Orta aylıq real əmək haqqı 118,1
113,4 105,2
101,9 108,2
104,2 103,2
Bildiyimiz kimi, Azərbaycanda da son illərdə kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir. Əhalinin pul gəlirlərinin strukturuna baxdıqda sahibkarlıq fəaliyyətindən və əmək ödənişlərindən əldə edilən gəlirlərin xüsusi çəkisinin yüksək olduğunu görmək olar. Sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə olunan gəlirlərin artımı digər gəlir mənbələrini üstələməsinə baxmayaraq (digər gəlirlər) son illərdə sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə olunan gəlirlərin xüsusi çəkisi aşağı düşməyə başlamışdır. Bunu aşağıdakı qrafikə baxdıqda daha aydın görmək olar. Göründüyü kimi, sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlərin əhalinin gəlirlərində xüsusi çəkisi 1995-ci ildəki 63,1%-dən 2000-ci ildə 52.2%-ə, 2006-cı ildə 43.6%-ə, 2014-cı ildə 33.6%-ə isə düşmüşdür. Bu da digər mənbələrdən əldə olunan gəlirlərin artım tempinin yüksək olması nəticəsində baş vermişdir.
Əhalinin pul gəlirlərinin strukturu (%-lə) Mülkiyyətdən gələn gəlirlərin xüsusi çəkisi isə demək olar ki dəyişməmişdir. 40
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, əslində mülkiyyətdən gələn gəlirlərdə daha sürətli artım müşahidə olunmalı idi. Çünki bu dövrdə iqtisadiyyatda dinamik inkişaf baş vermiş, mülkiyyət münasibətləri dəyişmiş, özəl mülkiyyətin artması ilə tikinti sektoru da inkişaf etmişdir. Ümumiyyətlə aparılan araşdırmalar göstərir ki, əhali gəlirlərinin makrogös- təricilərə əsaslanan təhlili gəlirlər üzrə bərabərsizliyin müəyyən edilməsinə imkan vermir. Bu baxımdan ev təsərrüfatlarının müayinəsinə əsaslanan təhlil aparılması tə- ləb olunur. Bu müayinə adambaşına gəlirin səviyyəsinə görə əhalinin bölüşdürülməsi, adambaşına gəlirin müxtəlif ölçüləri ilə əhalinin sayını və faizini müəyyənləşdirən göstəricilər, il ərzində adambaşına gəlir haqqında makroiqtisadi göstəricilər, demo- qrafiya statistikasının məlumatlarına əsasən mövcud əhalinin orta illik sayı, ailələrin və əhalinin il ərzində adambaşına gəlirinin səviyyəsinə görə bölüşdürülməsinə dair seçmə tədqiqatın məlumatları əsasında loqarifmik bölgü funksiyası üzrə aparılır. Alınan məlumatlardan təbəqələşmə əmsalının hesablanmasında, yoxsulluq həddindən aşağı gəliri olan əhalinin sayının müəyyən olunmasında, Cini əmsalının hesablan- masında və s. istifadə olunur.
2.2. Əhali gəlirlərində bərabərsizliyə təsir edən amillərin qiymətləndirilməsi Əhali gəlirlərinin tənzimlənməsini qiymətləndirərkən gəlirlər üzrə bərabər- sizliyə təsir edən amillərin müəyyən edilməsi zərurəti meydana çıxır. Məlumdur ki, əhalinin gəlir mənbələri çox müxtəlifdir. Bunlara: məşğulluqdan gəlirlər, özüməş- ğulluqdan gəlirlər, mülkiyyətdən (faiz, divident, renta) gəlirlər, kənd təsərrüfatından gəlirlər, alınmış cari transfertlər, pensiyalar, təqaüd, müavinət və sosial yardımlar, naturada sosial transfertlər, kompensasiya və digər əlavə ödənişlər (xeyriyyə yardı- mının dəyəri də daxil olmaqla) və s. bu kimi pul gəlirləri daxildir. Bu amillərin hər biri öz-özlüyündə gəlirlərin bərabərsizliyinə bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir. Pul gəlirlərinin səviyyəsi tədqiq olunan ev təsərrüfatlarının müəyyən dövr ərzində (ay, rüb, il) pul gəlirlərinin (ev təsərrüfatlarının hər 100 nəfərinə) ümumi məbləği ilə müəyyən edilir. Pul gəlirlərinin quruluşu ev təsərrüfatlarının bütün pul 41
gəlirlərinin daxilolma mənbələrinə görə tərkibini müəyyən edən göstəricilər siste- midir. Tədqiq olunan ev təsərrüfatlarının gəlir göstəriciləri aşağıdakı kimi hesablanır: 1.
2.
şəhər və kənd əhalisi; 3.
ayrı-ayrı sosial qruplar; 4.
desil (kvintl) qrupları üzrə əhali gəlirləri və sair üzrə hesablanır . Təcrübə göstərir ki, əhali gəlirlərində tam bərabərliyə nail olmaq mümkün de- yil və bu günə qədər heç bir ölkədə (hətta sosializm dövründə) buna nail olunmayıb. Bu baxımdan gəlirlərin qeyri-bərabərliyi (təbii amillər, peşə-ixtisas səviyyəsi, bilik və bacarığı, yaş-cins fərqləri) demək olar ki, bütün ölkələrdə mövcuddur. Bərabərsizliyə təsir göstərən təbii amillər ancaq özünün səviyyəsinə görə bir-birindən fərqlənə bilər. Bu da ölkədə həyata keçirilən tənzimləmə siyasətindən asılıdır. Əgər sosial ədalətə cavab verən tənzimləmə siyasəti həyata keçirilərsə, bu halda yalnız gəlirlərin bərabərsizliyinə təbii amillər təsir göstərər. Məlumat üçün bildirək ki,
Avropanın Mərkəzi və Şimal-Şərqində həmçinin Baltikyanı ölkələrdə islahatlar nisbətən uğurlu keçib. Bu ölkələrdə
gəlirlərin bərabər- sizliyinə nail olunması və keçid prosesinin uğurla həyata keçirilməsi üçün hökumət müxtəlif istiqamətlərdə fəaliyyəti nəzarətdə saxlamağa səy göstərdi. Belə ki, dövlət özəlləşdirmənin mənfi nəticələrini aradan qaldırmaq üçün «dövlət məmurlarının» özəlləşdirmədə iştirakının maksimum səviyyədə qarşısını almağa çalışdı. Bundan başqa, vergi siyasəti və sosial yardımlar vasitəsilə də gəlirlərin tənzimlənməsinə, başqa sözlə, bərabərsizliyinin aradan qaldırılmasına təsir göstərdi.
Adətən Mərkəzi Avropa ölkələri gəlirlərin yenidən bölgüsünü yoxsulların xeyrinə bölürdü. Bu qeyd edilən regionda əmək haqqı üzrə bərabərsizliyin ev təsərrüfatlarının diferensia- siyasının kəskin artımının qarşısını alınmasına səbəb oldu. Məsələn, Çexiyada, Polşada, Macarıstanda, Slovakiyada bu təcrübə effektli olmuşdur.
Bütün görülən tədbirlərə baxmayaraq planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyya- tına keçən bütün ölkələrdə varlı və yoxsul ailələr arasında bərabərsizliyin dərinləş- məsinə, artmasına səbəb olmuşdur. Yüklə 1,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|