MahirəNərimanqızı
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi – II Elmi toplu
46
möhkəm bünövrəsi qoyulur. Buna paralel olaraq elə həmin dövrdə Bizans və Hind mədəniyyətlərinin yayılması prosesi də baĢ verir. Bununla bərabər ―yerli‖ ənənəvi intellektual mədəniyyətin (islamdan əvvəlki ərəb idrakı dəyərləri, zərdüĢtlük və s.) inkiĢafı prosesi də müĢahidə olunur.
Nəticədə VIII əsrdən baĢlayaraq müsəlman elmi ənənəsinin intensiv formalaĢması prosesi baĢlayır. Müsəlman aləmi özgünlüyünü saxlayaraq tədricən dünya elminin mərkəzinə çevrilir. Bir çox xəlifələr hədiyyə olaraq ləl-cəvahir deyil, məhz kitab qəbul edirdilər. Kitab kultu cəmiyyətin yeni idealı, and yeri olur. Təsadüfi deyildi ki, artıq ilk xəlifələr messenat olur, ―müdriklik evləri‖, Ģəxsi kitabxanalar yaradır və alimləri öz ətrafına cəlb edirlər. Ġnsanın ictimai vəziyyəti, Ģəxsiyyətin nüfuz və elitaya mənsub olması Ģəxsi bilik fondunun nə dərəcədə zəngin olması ilə müəyyənləĢdirilir. Bilikli insan bir növ mədəni örnəyə, nümunə götürmək üçün etalona çevrilir. Ġstər ictimai, istərsə də Ģəxsi kitabxanalar Qərbdə yox, ilk dəfə ġərqdə yaranmıĢdı.
Müsəlman elmi ənənəsində obrazlı (humanitar) və məntiqi (rasional) idrak formaları arasında həmiĢə dinamik tarazlıq saxlanılırdı. Rasional və ya humanitar elmi ənənəyə səmtləĢməsindən asılı ol-mayaraq, müsəlman alimi bu və ya digər dərəcədə aralıq hadisəsini də əxz etmiĢdir. Alim həm də Ģair idi və tərsinə. Alimin elmi maraqlar spektri bəzən onlarla elmi əhatə edirdi: riyaziyyat, fizika, astronomiya, məntiq, fəlsəfə, təbabət, poetika, musiqi və Ģeir yazmaq nəzəriyyəsi, qrammatika, teologiya, əlkimya və s. Ġslam dünyasında elmin və alimin özgürlüyü baza prinsipi bu idi. Humanitar alimlərin marginallığı bundan ibarət idi ki, onlar hər bir halda rasional təfəkkürə öz münasibətlərini müəyyənləĢdirməyə məcbur idilər.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi – II Elmi toplu 47 Alimliyin və ya elmiliyin Qərb modelində adətən poetiklik ilə məntiqliyin eyni zamanda bir adama xas olmasını istisna edirdi bu səbəbdən də ―fiziklər və liriklər‖ bölgüsü mövcud idi.
Qərb universtlərində tələbənin hazırlığı üçün kollektiv məsuliyyət daĢıyan alimlər korporasiyasına, təkmilləĢmiĢ ierarxiyaya malik orta əsr Avropa universitet olduğu halda, müsəlman universitetlərinə ümumkorporativ cavabdehlik xas deyildi.
Müəllim və alim arxetipi Müsəlman dünyasında müəllim Ģagird (mürĢüd -mürüd) münasibətləri nüfuz, təqlid, isnad və baĢqa prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərirdi. Müəllim Ģəxsiyyəti ilə canlı ünsiyyət bu tərbiyə sistemində əsas amil idi.Bir çox alimlər (V. Sementsov) hesab edirlər ki, ənənəvi ġərq tərbiyə sistemində Ģagirdlə müəllim arasındakı canlı ünsiyyət ġərq mədəniyyəti üçün fundamental əhəmiyyət kəsb edir.
Müsəlman alimliyi kitab mədəniyyəti mühitində formalaĢırdı. Savad və ensiklopedizm kultu həm də müsəlman elmi ənənəsi özgünlüyünü səciyyələndirir. Özgür alim Ģəxsiyyət tipi formalaĢmıĢdı: alimdən, hər Ģeydən əvvəl, qədimdən qalan sərvətlərə və dinin normalarına bələd olmaq, müstəsna təxəyyül və hafizə, obrazlı və assosiativ təfəkkür tələb olunurdu.
Öz müəlliminin yaradıcı surətdə hər Ģeydə təqlid edərək onun həyatı ilə yaĢayan zaman, gələcək alim kimi Ģagirddə tədricən müəlliminin ―örnəyi‖ (arxetipi) formalaĢır. Müəllimi ilə birlikdə Ģagird yaradıcılığın sirlərinə yiyələnir, lakin bu zaman o, yaradıcılığın hansısa universal bir modelini deyil, öz müəlliminin özgün, orijinal yaradıcılıq laboratoriyasını dərk edir. Bəhmənyar maraqlı fikir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi – II Elmi toplu
48
söyləmiĢdir: ―Əqli elmləri dərk edərək onların daĢıyıcılarının keyfiyyətlərini mənimsəməyənlər elmlərin mahiyyətindən məlumatsız olaraq qalırlar, bağda yazın niĢanələri göründüyü kimi, alimin hərəkətlərindən də onun müəllimlərinin müdrikliyi özünü göstərir‖.
Nobel mükafatına layiq görülmüĢ pakistanlı fizik Əbdüs Səlam ―Ġdeallar və gerçəkliklər‖ kitabında yazır: ―Orta əsrlərdə elmin ağırlıq mərkəzi Ġslam dünyasında idi... Quranın yeddi yüz əlli ayəsi -təxminən səkkizdə biri inananları təbiəti araĢdırmağa, həqiqət axtarıĢında ağıllarını ən yaxĢı Ģəkildə istifadə etməyə, bilik əldə etməni və elmi düĢüncəni ictimai həyatın bir parçası halına gətirməyə sövq edir‖.
Belə tədris metodunun uğuru ilə bərabər qüsuru da var idi. Ġslam alimləri bu qüsuru görmüĢ və tənqid etmiĢlər. Misal üçün, Əl- Məarri korkoranə nüfuz sahibinə inanan tədris metodunu , qədim örnəkləri qeyri-yaradıcı tərzdə təqlid edən ənənəvi alimliyi kəskin tənqid etmiĢdi.
Ġslam elm və təhsilin əsaslandığı prinsiplər: nüfuz, təqlid, isnad, müxtəliflik prinsipi, canlı ünsiyyət, məhsuldar mükalimə (seminar).
Maraqlıdır ki, müsəlman alim hazırlama sistemində də Ģəxsi amil aparıcıdır. Alimi obyektivləĢdirilmiĢ intellektual mühit deyil (ĢəxsizləĢdirilmiĢ mətnlər və ya alimlərin korporasiyaları), tələbənin bilavasitə müəllimlə ünsiyyəti formalaĢdırır. Tələbəyə təkcə müəllimin ona verdiyi obyektivləĢdirilmiĢ bilik fondu deyil, həm də müəllimin həyat tərzi, düĢüncə üslubu və xüsusilə onun Ģəxsiyyəti təsir göstərir.
Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|