MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs Mərkəz i Ümumi psixologiya. Psixologiya
67
bir neçə təkrardan sonra hətta, kağızı ağız boĢluğuna almadan kənara atır. Lakin yaranan bu cür əlaqələr qısamüddətli olur, tezliklə sönür. Canlıların davranıĢ xüsusiyyətləri inkiĢafın ilk mərhələsində müxtəlif xassəli Ģeylərin təsirindən yaranırdı. Məsələn, məlumdur ki, həĢərat tora düĢən kimi hörümçək dərhal onun yanına qaçır və tikanını ona batırır. Hörümçəyin belə davranıĢı nə ilə bağlıdır? AparılmıĢ xüsusi təcrübələr göstərir ki, torun tərpənməsi həĢəratı öz ovuna doğru çəkir. Hərəkət olmadıqda isə «ovuna» tərəf getmir. Bunlar isə qidalanma tələbatı ilə bağlıdır. Yəni bioloji tələbatdan doğur. Lakin bu həyat Ģəraitinin dəyiĢməsilə, tələbatın ödənilməsilə dəyiĢir. YaĢayıĢ Ģəraitinin mürəkkəbləĢməsi canlıların davranıĢ tərzini də dəyiĢdirir. Yəni o, bu və digər Ģəraitə uyğunlaĢır. Məsələn, əgər məməli heyvanlarla yem arasında sədd çəkilərsə, o həmin səddi necə olsa keçib yem əldə etməyə cəhd edir. Sədd görürüldükdən sonra isə birbaĢa yeməyə doğru gedir. Həyat Ģəraitinin təsiri altında heyvanlarda davranıĢın dəyiĢməsi ciddi Ģəkildə onlarda anatomik-fizioloji dəyiĢikliyə səbəb olur. Ġlk növbədə, iy və görmə üzvlərində dəyiĢiklik baĢ verir. Görmə onun həyatında vacib amilə çevrilir, iy duyğusu isə tədricən zəifləyir. Bununla yanaĢı hərəkət üzvləri də inkiĢaf edərək cəld, mürəkkəb hərəkətləri icra etməyə uyğunlaĢır: qaçmaq, sürünmək, ovunu tutmaq və s. Bu isə baĢ beyində hərəkət sahəsinin geniĢlənməsi, hərəkətinin inteqrasiya olunması ilə bağlıdır. Ali heyvanlarda, xüsusilə məməlilərdə yeni, daha plastik davranıĢ forması yaranır. Heyvanların bir növündə müvəqqəti əlaqələrin yaranması sahəsində fərdi fərqlər tez, daha kəskin, digərlərində isə gec baĢ verir. Bu, heyvanların təkamül səviyyəsindən asılıdır. Fərdi davranıĢ üçün mühitin ayrı-ayrı xassələrinin (temperatur, rəng, iy və s.) deyil, tam əĢya Ģəraitinin təhlili və tərkibi zəruri olur. Məsələn, toyuqla dən arasında tor çəkilsə, toyuq həmin toru dimdikləməyə baĢlayır. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya 68 Əgər belə demək mümkünsə, «vəziyyətdən çıxıĢ yolu axtarmır». Lakin nisbətən daha yüksək inkiĢaf etmiĢ qarğa belə etmir, bir neçə cəhddən sonra arakəsmənin ətrafına dolanmaqla səddi keçir, yemi götürür. Ali heyvanlarda instiktiv davranıĢ forması ilə yanaĢı, fərdi, dəyiĢkən formalı davranıĢ - vərdişlər və intellektual hərəkətlər də mövcuddur. VərdiĢlər inkiĢafın ən aĢağı pilləsində belə özünü göstərir. Lakin açıq-aĢkar ifadə olunan vərdiĢlər yalnız baĢ beyin qabığına malik olan heyvanlarda müĢahidə edilir. Heyvanların vərdiĢləri həm anadangəlmə, həm də təsadüfi hərəki siqnalların təkrarı prosesində möhkəmlənir. Məsələn, piĢik yeĢikdən çıxmaq üçün pedalı basmalıdır. O bunun üçün bir neçə uğursuz cəhd edir. Lakin təsadüfən pedala toxunur, qapı açılır. Sonrakı təcrübələrdə o getdikcə daha az səhv edir. Beləliklə, onda vərdiĢ yaranır. Ali heyvanlarda davranıĢın ən yüksək səviyyəsi intellektual davranıĢdır. Ġntellektual davranıĢın əsasını ayrı- ayrı cisimlər arasındakı mürəkkəb münasibətləri əks etdirmək təĢkil edir. Lakin heyvanların intellektual və ya əqli davranıĢı təbii ki, insan ağlından fərqli keyfiyyətə malikdir. Ali heyvanların, məsələn, insanabənzər meymunların intellektual davranıĢı müxtəlif esperimentlər yolu ilə öyrənilmiĢdir. Meymun (Ģimpanze) qəfəsdə yerləĢdirilir. Qəfəsin çö- lündə isə banan, portağal və s. Qəfəsin içərisinə isə çubuq qoyulur. Meymun meyvələri yalnız çubuğun köməyi ilə götürə bilər. Meymun ilk növbədə meyvələri əlləri ilə götürməyə çalıĢır. Təbii ki, bu cəhdlər heç bir nəticə vermir. Sonra meymun sakitləĢir. Bu dəfə o, meyvələri gözünə sataĢan çubuğun köməyi ilə əldə etmək istəyir: ağacla meyvələri qəfəsə yaxınlaĢdırır. Nəhayət o meyvələri götürür. Digər eksperimentlər də eyni üsulla aparılır. Məsələn, qəfəsin tavanından banan asılır. Yaxınlıqda boĢ yeĢiklər
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs Mərkəz i Ümumi psixologiya. Psixologiya
69
qoyulur. Bananın götürülməsi üçün yeĢiklər bananın qoyulduğu yerə gətirilməlidir. Təcrübə göstərir ki, meymun bu iĢin öhdəsindən uğurla gəlir. Beləliklə, əgər əməliyyatın aĢağı səviyyəsində çoxsaylı səhv və sınaq nəticəsində təsadüfi uğurlu hərəkət tədricən möhkəmlənirsə, aparılan təcrübədə meymun tam
müvəffəqiyyətsizliyə uğrayır və problemin həllini qəflətən tapır. Bu, heyvanların intellektual davranıĢının ümumi əlamətidir. Ġkinci mühüm cəhət isə ondan ibarətdir ki, təcrübə təkrar keçirilərsə, onun bir dəfə icra olunmasına baxmayaraq, meymun onu tez və səhvsiz yerinə yetirir. Ġntellektual davranıĢın üçüncü xüsusiyyəti isə məsələnin həll olunma yolunun tapılması onun digər vəziyyətlərdə də tətbiq olunması ilə bağlıdır. Məsələn, əgər birinci təcrübədə meymun meyvələri çubuğun köməyilə götürürsə, digər təcrübədə çubuq tapmadıqda uyğun gələn bir əĢya tapıb ondan istifadə edir. Meymun davranıĢında diqqəti cəlb edən cəhətlərdən bir də onun bir neçə aktı birləĢdirə bilməsi ilə bağlıdır.Bunu aĢağıdakı təcrübə də sübut edir. Meymunun yerləĢdiyi qəfəsdən bir qədər aralıda yem qoyulur. Ondan bir qədər yaxınlıqda isə ağac qoyulur, lakin bu ağaca da meymunun əli çatmır. Qəfəsin içərisində isə bir qədər qısa əl ağacı qoyulur. Lakin bu ağacın köməyi ilə kənardan uzun ağacı qəfəsə çəkmək olar. Qidanı əldə etmək üçün meymun ilk növbədə qəfəsin içindəki əl ağacı ilə daha uzun olan ağacı, onun vasitəsilə yemi götürə bilər. Təcrübə göstərir ki, meymun bu tapĢırığın öhdəsindən uğurla gəlir. Beləliklə, heyvanların intellektual davranıĢının dördüncü xüsusiyyəti tapĢırığın uğurlu həlli üçün hazırlıq mərhələsinin keçirilməsi ilə bağlıdır. Yəni ilk növbədə ağacı, daha sonra yemi əldə etmək olar. Əvvəlcə qısa, sonra uzun ağacı, daha sonra isə qidanı götürə bilərsən. Özlüyündə bir ağacın, daha sonra digər ağacın götürülməsi heç də meymun üçün cəzbedici deyil. Buna Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|