MahġRƏ naği qizi çapar kazimli

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
114 
DƏYƏRLĠ ĠKĠ DƏRS VƏSAĠTĠ 
 
Müstəqil  respublikamızın  ictimai-siyasi  həyatında  baş 
verən  köklü  dəyişmələr  orta  məktəblərimizdə  tərbiyə  etmək 
vəzifəsinin  daşıyıcısı  olan  ədəbiyyatımızın  şagirdlərə  dərindən 
öyrədilməsinə,  mənimsədilməsinə  əlverişli  şərait  yaradır. 
Ədəbiyyatımızı  gənc  nəslə 
öyrətməyin  əsasları  tam  orta 
məktəbdə  qoyulur.  Təкmil-
ləşdirilmiş və əsaslandırılmış 
bir  mahiyyət  kəsb  edən  kö-
məkçi  vəsaitlərin  də  bu  işdə 
misilsiz  əhəmiyyəti  danıl-
mazdır.  Bu  baxımdan  prof. 
Kamran Əliyevin 2010-cu il-
də  “Elm”  nəşriyyatında  çap-
dan  buraxılan  “Ədəbiyyat” 
adlı  dərs  vəsaiti  (Elmi  re-
daktoru:  filologiya  elmləri 
namizədi  İsmayıl  Əhməd-
zadə,  filologiya  elmləri  dok-
toru  Muxtar  Kazımoğlu; 
Rəyçilər:  filologiya  elmləri 
namizədi Telman Həsənov, filologiya elmləri namizədi Ataəmi 
Mirzəyev) abituryentlər, şagirdlər, müəllimlər üçün fayda verə 
bilən qiymətli bir mənbədir. Dərslikdə ən zəruri materiallar öz 
əksini  tapıb.  Bu  materialların  mövzu  dairəsi  öз  genişliyi  və 
metodiki  xüsusiyyətləri  ilə  diqqəti  cəlb  edir.  Dərsliyin  “Ədə-
biyyat  haqqında  məlumat”  hissəsində  ədəbiyyatın  tərifi  və 
mənası verilir. “Ədəbiyyatşünaslıq elminin bölmələri” hissəsin-
də bu bölmələrin yığcam xarakteristkası öz əksini tapır. 
Kitabın  “Ədəbiyyat  nəzəriyyəsi”  bölməsində  şifahi  xalq 
ədəbiyyatı üzrə janrlar təsnif edilir. “Aşıq yaradıcılığının janr-

---

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
115 
ları” hissəsində aşıq yaradıcılığında mühüm rol oynayan janrlar 
haqqında yığcam və dolğun məlumatlar verilir. Gəraylı, qoşma 
və онун növləri: gözəlləmə, ustadnamə, qıfılbənd, vücudnamə; 
təcnis  və  onun  növləri:  cığalı  təcnis,  ayaqlı  təcnis,  dodaqdəy-
məz faktik nümunələr əsasında izah olunur. 
Dərsliyin “Nəzm və nəsr“ bölməsində bu terminlərin mə-
nası,  nəzmin  əsas  əlamətləri,  ahəngdarlıq,  ritm,  ölçü  (vəzn), 
qafiyə,  qafiyənin  növləri  –  zəngin  (tam)  qafiyə,  yoxsul  (na-
tamam)  qafiyə,  qulaq  qafiyəsi,  daxili  qafiyə,  rədif,  bölgü, 
misra,  beyt,  beytlə  bağlı  işlədilən  ifadələr  –  şah  beyt,  mətlə 
beyt,  məqtə  beyt  və  eyni  zamanda  şeirdə  müxtəlif  saylı 
misralardan ibarət bitkin hissə olan bənd aydınlaşdırılır. 
Məlumdur  ki,  Azərbaycan  şeirinin  tarixində  üç  vəzndən 
(ölçüdən)  istifadə  edilmişdir.  Kitabın  “Şeirin  vəznləri”  bölmə-
sində əvvəlcə  vəznlər  içərisində  ən qədim  olan  heca vəzninə ( 
barmaq vəzni) və onun tələblərinə, sonra əruz vəzni və onun ən 
çox  ədəbiyyatımızda  işlənən bəhrlərinə, daha sonra isə  sərbəst 
şeirə diqqət yetirilir. 
Həyatı  əksetdirmək  üsuluna  görə  ədəbi  əsərlər  üç  qrupa 
bölünür: epik, lirik, dramatik. Kitabın “ Ədəbi növlər və janr-
lar”  bölməsində  bu  növlər  və  bu  növlərin  janrlarına  geniş  yer 
verilir.  Epik  növün  janrları  hesab  edilən  təmsil,  hekayə,  no-
vella, povest, oçerk, roman, epopeya, xatirə, lirik növün janrları 
olan qəzəl, qəsidə, mədhiyyə, fəxriyyə, minacat, nət, qitə, mər-
siyyə, məsnəvi, rübai, tuyuq, mürəbbe, müxəmməs, müsəddəs, 
müsəbbe, müсəmmə, müəşşər, epik – lirik növə daxil olan poe-
ma və  dastan  haqqında,  həmçinin  dramatik  növün  yanrları ba-
rədə təhlillər aparılır. Həyatı əks etdirmək üsullarına – təhkiyə-
yə, təsvirə, tərənnümə, ədəbiyyatdakı gülüşün satira və yumor-
dan ibarət növlərinə də nümunələr əsasında aydınlıq gətirilir. 
Kitabın  “Bədii  əsərin  quruluşu“  bölməsində  mövzu  və 
ideya anlayışlarına dürüst izahlar verilir. Məlum olur ki, mövzu 
– dərk edilən və dövr üçün səciyyəvi olan həyat  hadisələridir. 
Tarixi  mövzular  isə  müasirliklə  əlaqələndirilir.  Bədii  əsərin 

---

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
116 
yaradılmasında  mövzu  seçimi  əsas  şərtdir.  Müəllif  mövzunu 
əsas mövzu, yardımçı mövzu adlarла iki qrupa ayırır. 
İdeyanın mövzu ilə sıx əlaqədar olduğunu vurğulayan dərs-
lik müəllifi  doğru  olaraq  yazır  ki,  yazıçının qələmə  aldığı  həyat 
hadisəsi haqqında gəlinən qənaət, çıxarılan nəticə - ideyadır. 
Prof.  K.  Əliyev  təqdim  etdiyi  materialların  ardıcıllığına 
xüsusi  fikir  verir.  Məzmun  və  formanın  vəhdətindən  danışan 
alim  doğru  olaraq  göstərir  ki,  şeirdə  məna  məzmunu,  söz  isə 
formanı  ifadя  edir.  Bədii  əsərdə  məzmun  və  forma  vəhdətdə 
olmalıdır.  Lakin  məzmun  əsasdır,  məzmun  formanı  müəyyən 
edir. Meydana çıxan yeni məzmun yeni - yeni ədəbi formaları 
meydana  çıxarır.  Forma  isə  məzmunu  tamamlamaq  baxımın-
dan  ona  təsir  göstərir.  Məzmun  formaya  nisbətən  dəyişkən  , 
forma isə məzmuna nisbətən sabitdir, gec dəyişəndir.  
Kitabın “Bədii əsərdə hadisə və surət” bölməsi də şagird-
lər, abituryentlər tərəfindən asanlıqla mənimsənilir. Burada in-
san surəti və onun qrupları – müsbət surət, mənfi surət, surətlə-
rin bədii  əsərdəki  hadisələrin  gedişindəki  iştirakına  görə  qrup-
ları açıqlanır. Təbiət, əşya, heyvan surətlərinin bədii əsərlərdəki 
xüsusiyyətləri nümunələr əsasında nəzərdən keçirilir. 
Vəsaitin “Süjet və kompozisiya” bölməsi də əsaslandırıl-
mış bir mahiyyət kəsb edir. Müəllif burada süjet və onun sabit 
mərhələlərini, kompozisiya və onun əsas ünsürlərini izah edir. 
Bədii əsərin dilindən bəhs edən alim qeyd edir ki, ədəbiy-
yatda  dildən,  üslubdan  danışarkən  bədii  dil  və  bədii  üslub 
nəzərdə tutulur. Ədəbi dil və bədii dil anlayışları bir-birinə zidd 
deyil. Onların hər ikisi xalq danışıq dilinə əsaslanır.  
Kitabda bədii dilin tərkibi, bədii təsvir vasitələri (məcaz-
lar), bədii ifadə vasitələri ( sintaktik fiqurlar) haqqında verilən 
məlumatlar da şagirdlər və abituriyentlər üçün qaneedicidir. 
Bədii yaradıcılıq metodu – həyat hadisələrini təsvir etmək 
və onları ümumiləşdirmək üçün yazıçının əsas götürdüyü prin-
sipdir.  Ədəbiyyatda  iki  əsas  yaradıcılıq  metodu  var:  realist  və 
romantik. Tam orta məktəblərdə bu metodların müəyyən cəhət-

---