Maktabgacha yosh davrida bola shaxsini

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ
2023, 4 (125)
namunalarini namoyish etadi. Har bir bola jami-
yatda o‘z o‘rnini topish uchun albatta, birinchi 
o‘rinda o‘z “Men”ini topa olishi zarurdir. Bugungi 
kunda “Men” muammosi tobora dolzarb muam-
molardan biriga aylanib bormoqda. “Men” kon-
sepsiyasi insonning ahamiyati darajasini, uning 
zamonamizning muammolarini hal qilish qobili-
yati, zamonaviy inson qadriyatlari, muammolari 
bilan belgilash zarurati va nihoyat o‘zini jamiya-
tning bir qismi sifatida ta’rifi bilan chambarchas 
bog‘liqdir. 
Ilmiy muammoning qo‘yilishi. 
Asrimizning birinchi o‘n yilliklarida “Men” 
konsepsiyani 
o‘rganish 
psixologiyaning 
an’anaviy kanalidan vaqtincha sotsiologiya 
sohasiga o‘tdi. Bu yerda asosiy nazariyotchilar 
C.Kuli va D.Mid bo‘lib, ular shaxsga yangicha qar-
ashni - uni ijtimoiy o‘zaro munosabatlar doiras-
ida ko‘rib chiqishni taklif qildilar
1
. 1912 yilda 
Kuli shaxsning boshqalar uni qanday baholashi 
haqidagi g‘oyalari uning “Men”konsepsiyasiga 
sezilarli ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlab, “ko‘zgu 
o‘zini o‘zi” nazariyasini taklif qildi. Kuli birinchi 
bo‘lib o‘z “men”imiz haqidagi ma’lumotlarning 
asosiy manbai sifatida biz boshqa odamlardan 
oladigan “mulohazalar” muhimligini ta’kidladi. 
Jorj Mid ham insonning “Men”ining yaxlit psixik 
hodisa sifatida shakllanishi, mohiyatiga ko‘ra, 
shaxsning “ichida”sodir bo‘ladigan ijtimoiy 
jarayondan boshqa narsa emas, deb hisoblagan, 
uning ichida birinchi Jeyms tomonidan “Men 
ongli” va “Men-obyekt sifatida”gi rollar aniqlan-
gan. Bundan tashqari Mid madaniyatni assimily-
atsiya qilish orqali (jamiyatning barcha a’zolari 
uchun umumiy ma’noga ega bo‘lgan ramzlarn-
ing murakkab to‘plami sifatida) inson boshqa 
odamning xatti-harakatlarini ham va boshqa 
odam bizning xatti-harakatlarimizni qanday 
bashorat qilishini ham taxmin qila oladi, deb 
taklif qildi. D. Mid shaxsning muayyan rolning 
tashuvchisi sifatida o‘zini o‘zi belgilashi boshqa 
odamlarning ushbu shaxsga nisbatan mavjud 
bo‘lgan g‘oyalarini amalga oshirish va qabul qil-
1
Тертель А. Л. Психология. Курс лекций : учеб. 
пособие. - М. : ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006. - 248 с.
ish orqali amalga oshiriladi, deb hisoblagan
2
. 
Freyd konsepsiyasining rivojlanishi bo‘lgan Erik-
son yondashuvi shaxsning ongli “Men”- ego 
shakllanishining ijtimoiy-madaniy kontekstiga 
qaratilgan. “Men-konsepsiya” muammosi Erik-
son tomonidan biologik asosda paydo bo‘lgan 
ma’lum bir madaniyat mahsuli sifatida tushu-
nilgan ego-o‘ziga xoslik prizmasi orqali ko‘rib 
chiqiladi
3
. “Men konsepsiya” tadqiqotchilari 
orasida R.Byornsning nazariyasi E.Erikson, J.Mid, 
K.Rojers kabi olimlarning qarashlariga asosla-
nadi. R.Byornsning fikricha, “Men konsepsiya-
man”- bu o‘zini o‘zini o‘zi kuzatish va o‘z-o‘zini 
baholash obyekti sifatida tasvirlash. Bu tasav-
vurlar haqiqiy “men”ga bo‘linadi - men hozirgi 
paytda o‘zimni qanday ko‘raman; dinamik 
“men”- men kim bo‘lishga intilaman; fantas-
tik “men”- kim bo‘lishni xohlardim; ideal “men” 
bu, uning fikricha, axloqiy me’yorlarga e’tibor 
qaratgan holda, sub’ekt nima bo‘lishi kerak
4
. 
V.B.Swann va S.Still boʻlgan K.Rodjers gʻoyalari 
taʼsirida shakllangan yoʻnalishlardan biri mulo-
qotda “men” konsepsiya ning tashkiliy roli kabi 
muammolarni oʻrganishga qaratilgan koʻplab 
asarlar, kognitiv jarayonlarni tizimlashtirish, 
mavjud “men konsepsiya”ni saqlash mexanizm-
larini o‘rganganlar. Tekshiruv nazariyasi mual-
lifi W. B. Swann ta’kidlaydiki, “Men-konsepsiya” 
boshqa odamlar tomonidan tasdiqlanishi kerak, 
bu esa dunyoni oldindan aytib bo‘ladigan va 
boshqariladigan qiladi, yaqin munosabatlar va 
qurilish faoliyatining asosi hisoblanadi. Swan 
Shunga qaramay, o‘zini-o‘zi tasdiqlash kon-
sepsiyasi muallifi, shaxsning xatti-harakatlarini 
belgilovchi omillardan biri sifatida o‘zini o‘zi tas-
diqlash motivini ajratib ko‘rsatadi. L. Festingern-
ing kognitiv dissonans nazariyasida shaxs o‘zini 
o‘zi bilish jarayonida, o‘zini o‘zi tadqiq qilib, 
ichki kognitiv izchillikka erishadi. Ch.Osgurd 
va P.Tannenbaumning muvofiqlik nazariya-
sida shaxsning kognitiv strukturasi doirasidagi 
ikki ob’yekt - axborot va kommunikatorni sol-
2
Эриксон Э. Г. Детство и общество / Пер. [с англ.] и 
науч. ред. А. А. Алексеев. -- СПб.: Летний сад, 2000. - 60 
b.
3
O’sha manba. 65 b.
4
Бернс Р. Развитие Я-концепции и воспитание. - М.: 
Прогресс, 1996. – 220 с.
48
МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ

---