Manaf süleymanov

109 
 
qəmini  dağıtmaq  üçün  tez-tez  ətraf  dağlarda,  meşələrdə  gəzir,  güllərdən, 
çiçəklərdən,  quşların  təranələrindən  təsəlli  tapmağa  çalışır...  Aylı  gecələrdə 
sükuta  dalmış  aləmi,  asimanə  səpələnmiş  saysız-hesabsız  səyyarələri,  göy 
üzünü  bəzəyən  ayın  hüsnünü  seyr  edə-edə  xoşbəxt,  asudə,  kədərsiz  aləm 
axtarır.  Çox  güman  ki,  təbiətlə  bu  bağlılıq  Hadinin  gələcək  şerlərinə  zəmin 
yaradır, insan həyatını öyrənməyə, müəmmalı aləmin, kainatın sirrini anlamağa 
çalışır.  Şamaxıda  yaşadığı  vaxtlarda  qiraətxanada  Azərbaycan,  ərəb,  fars,  rus 
dillərində  olan  qəzetləri,  jurnalları,  kitabları  mütaliə  edir.  İlk  təhsilini  Abbas 
Səhhətin  atası  Molla  Əliabbasın  məktəbində  alır.  Sonra  Sarı  torpaq 
məhəlləsində,  məscid  hücrəsində,  şair  Suxtə  təxəllüslü  Əhməd  Əfəndinin 
şagirdi  olur.  Hadi  sonralar  bu  müəllimindən  tez-tez  söhbət  salarmış.  Mütaliə 
etdiyi məcmuə, kitab və qəzetlərin təsiri altında da hürriyyət aşiqi olur, istibdad 
və  mütləqiyyətə  nifrət  edir,  düşmən  kəsilir.  Tanınmış  müəllimlərdən 
Əliməmməd Mustafayev nəql edirdi ki, Şamaxıda bir dəfə adamlar usta Sarinin 
dükanına  yığışıb  Hadinin  söhbətinə  maraqla  qulaq  asırdı.  Çox  şirin  danışırdı. 
Türkiyə  soltanı  Əbdülhəmidi  başladı  pisləməyə  ki,  cəlladdır,  zalımdır,  qan 
içəndir.  Qəssab  Hacı  Nemət  çapacağı  götürüb  Hadiyə  hücum  edir;  Hadi 
çapacağı  onun  əlindən  alıb,  tullayır  dama.  Hadi  olan  yerdə  ruhani  və  alimlar 
danışmağa  çox  da  cəsarət  etmirdilər.  Quranı  əzbərdən  bilirdi  və  oxuya-oxuya 
mənasını  deyirdi,  tərcümə  edirdi.  «Şahnamə»dən  çoxlu  şer  bilirdi.  Firdovsi, 
Nizami,  Xəyyam,  Hafiz,  Sədi  və  başqa  dahi  şairlərin  şerlərindən  bəzilərini 
tərcümə  etmişdi.  Fransa  şair  və  alimlərindən  Valter,  Russo,  Hüqo  və  başqa 
sənətkarların  əsərlərindən  xəbərdar  idi.  Rus  demokratik  ədəbi  cərəyanını 
izləyirdi. Hadi şerlə yanaşı ədəbi, ictimai, siyasi və elmi məqalələr də yazırdı. 
Cəhalətdən  xilas  yolunu  maariflənməkdə,  savadlanmaqda  görürdü.  Bu 
mövzuya  xeyli  şer  və  məqalə  həsr  etmişdi.  Mülkədar  zülmündən  və  aclıqdan 
şəhərə  qaçmış  ac-yalavac,  kasıb  kəndlilərin  bir  loxma  çörək  üçün  küçələrdə 
sərgərdan  gəzdiklərindən,  gecələr  meydanlarda,  soyuqda,  küləkdə,  yağışda 
qalmalarından,  qarda-şaxtada  üşümələrindən  ürək  ağrısı  ilə  yazırdı.  Gənc 
yaşlarında  gözəl  bir  qızla  sevişir,  qızı  varlı  bir  tacirə  ərə  verirlər.  Şair  isə 
məhəbbətinə ömrünün axırına qədər sadiq qalır, evlənmir. 
Dövlətli  qohumlarına  yalvarır  ki,  məni  İstambula,  ya  da  Tehrana 
oxumağa göndərin. Xahişini rədd edirlər, arzusu da, eşqi kimi puç olur. Məyus 
şair dərdini şerlə belə ifadə edir: 
 
Varmı bundan yuxarı uçmağa istedadım,  
Qabiliyyət pərimə zəxm vurub ustadım.  
Oxumaqçün  nə  qədər  dadü-fəğan  etdimsə,  
Olmadı zərrə əsərbəxş şu istimdadım,  
Dağa dersən, eşidir, sonra verir əksi-səda,  
Daşa dönmüşlərə kar eyləmədi fəryadım.  

---

110 
 
Olmadan naili didar əməl qəbrə girər,  
Eşqi-şirini-ümid ilə yazıq Fərhadın.  
Acizəm tərcümeyi-halimi təhrirə, səbəb  
Doludur təlxi-həqiqətlə dili-naşadım. 
 
Bu şer Hadinin qanlı göz yaşları ilə yazılmış tərcümeyi-halıdır. 
1902-ci ildə, şaxtalı bir qış günündə, Şamaxı zəlzələdən dağılır. 
Xarkov  şəhərində  texnoloji  institutu  bitirmiş  ilk  Azərbaycanlı 
mühəndislərdən və texniki təhsil müəllimlərindən biri dosent Hacıbaba Əliyev 
nəql edirdi ki, zəlzələ olanda  on bir-on iki  yaşım  vardı. Yer titrəyəndə nənəm 
məni  qamarlayıb  keçdi  eyvana.  Zəlzələdən  dağılan  evlərin  gurultusu,  yerdən 
qalxan  toz  dumanı,  azca  ara  sakitləşəndə  adamların  qışqırıq,  ağlaşma 
səslərindən,  ah  və  fəryadlarından  az  qalırdı  adamın  bağrı  yarılsın.  Məhəllələr 
yerlə yeksan idi. Torpaq altında çoxlu adam qalmışdı, ölən və yaralanan da çox 
idi.  Salamat  qalanlar  canını  götürüb  şəhərin  kənarına  qaçırdı.  Çox  çətinliklə 
çadır,  alaçıq  qurdular.  Tonqal  qalayıb  azyaşlı  uşaqları  dövrələmə  oturtdular. 
Adamlar  əllərində  bel,  külüng  torpaq  altında  qalanları  xilas  edirdi.  Ətraf 
kəndlərdən  keməyə  xeyli  adam  gəlmişdi...  Üçüncü  gün  bir  nəfəri  zirzəmidən 
çıxardanda  qardaşına  deyirdi  ki,  «Sən  yuxarıdan  qışqırıb  məni  çağırırsan, 
eşidirəm, hay verirəm, səsim sənə çatmırdı». Dördüncü gün Bakı kömək əlini 
uzadır: ərzaq, çadır, yorğan-döşək, pal-paltar gəlib çıxdı. Karvanda yüzdən çox 
dəvə  vardı.  Səksənə  qədər  furqon  da  şey-şüy  gətirmişdi.  Bütün  Bakıda 
zəlzələdən xəsarət çəkənlərə 5 manatdan 500 manata qədər kömək yığmaq elan 
edilib. 
Hökumət dairələri isə yalnız doqquzuncu gün hərəkətə gəldi. 
Qarlı,  şaxtalı  havada  adamlar  çöllərə  düşür,  doğma  yurdunu  tərk 
etməyə vadar olurlar... Hadi də bu sərgərdan adamlarla Kürdəmirə gəlir, balaca 
bir  məktəb  açır.  Yazdığı  şerləri  qəzetlərə  göndərir.  Sonra  Bakıya  köçür. 
Hindistandan  «Həblül  mətin»,  Krımdan,  Baxçasaraydan  «Tərcüman», 
İstambuldan  «Sabah»,  Daşkənddən,  Tehran  və  Təbrizdən  qəzet,  jurnal  və 
kitablar gətizdirir. 
1903-cü  ildə  ölkədə  inqilabi  hərəkat  genişlənir.  Rusiyanın  bütün 
sənaye şəhərlərində olduğu kimi Bakıda da izdihamlı tətil və nümayişlər şəhəri 
lərzəyə  salır.  Mədən,  zavod,  gəmi  tərsanələrinin  fəhlələri,  nəqliyyat  işçiləri 
əllərində  Qızıl  bayraqlar  küçələri  dolaşır,  mütləqiyyəti  lənətləyir,  hürriyyət 
tələb edirlər. 
Meydanlarda  natiqlər  çıxış  edir:  «Hürriyyəti-kəlam»,  «Hürriyyəti-
əməl», «Hürriyyəti-nisvan» istəyirlər. 
Azərbaycan fəhlə sinfinin genişlənən inqilabi mübarizəsi azadlıq aşiqi 
Məhəmməd  Hadinin  yaradıcılığına  böyük  təsir  edir.  Birinci  Rusiya  inqilabı 

---