Ma'naviyatning ilmiy metodologiyasi

Ibtidoiy sinkretizm. Lekin ibtidoiy odamning tabiat va inson haqidagi bilimlari, tasavvurlari, qarashlari to urug‘-qabila munosabatlari parchalanib, ilk shaharlar va davlat paydo bo‘lgunga qadar, ya'ni bronza va temir davriga qadar, ancha qashshoq edi. Uning ongi va ma'naviy faoliyati chegaralangan, alohida sohalarga, yo‘nalishlarga, mustaqil shakllarga bo‘linmagan edi. Bunday holat fanda ibtidoiy sinkretizm (yaxlitlik, mushtaraklik) deyiladi. Ibtidoiy sinkretizm – bu odamlar ongida axloqning, ilm-fanning, san'atning, dinning va ma'naviy faoliyat boshqa shakllarining kurtak otib rivojlana boshlagan, ammo hali bir-biridan ajralmagan holatidir. Ibtidoiy sinkretizm unsurlari bizgacha yetib kelgan qadimgi ertaklar, asotirlar, afsonalar, rivoyatlar qoldiqlarida ancha o‘zgargan ko‘rinishda saqlanib qolgan.

Masalan, o‘zbeklarda shunday ertak bor: ilon Sulaymon payg‘ambarga bir xizmat ko‘rsatadi. Payg‘ambar evaziga ilonning har qanday iltimosini bajarishga va'da beradi (aslida arxaik asotirda payg‘ambar emas, balki xudolardan biri bo‘lgan). Shunda ilon o‘ziga dunyodagi eng go‘shti totli maxluqni xo‘rak sifatida belgilab qo‘yishni so‘raydi. Payg‘ambar, va'daga binoan, eng go‘shti totli maxluqni aniqlashda ilonga yordam berishni pashshaga topshiradi. Pashsha barcha jonivorlardan bir tomchidan qon keltirib ilonning tiliga tomiza boshlaydi. Navbatdagi jonzotdan qon keltirayotgan pashshaga yo‘lda qaldirg‘och uchraydi va undan kimning qoni eng shirinligini aniqladingmi, deb so‘raydi. Pashsha javoban, odamzodning qonidan shirinrog‘i yo‘q ekanini, hozir odam qoni tomchisini ilonga olib ketayotganini aytadi. Shunda qaldirg‘och pashshani yo‘ldan qaytarishga harakat qiladi. Ammo pashsha qaldirg‘ochga quloq solmasdan, ilon tomon uchib ketadi. Qaddirg‘och esa pashshani quvib, u ilon tiliga endi qonni tomizayotgan paytda yetib oladi va inson qoni tomayotgan ilonning tilini cho‘qib, uning uchini ikkiga ayirib yuboradi. Ammo o‘girilib qochmoqchi bo‘lgan qaldirg‘och dumining uchini ilon tishlab oladi. Natijada ilonning tili, qaldirg‘ochning dumi ayri bo‘lib qoladi. Shundan buyon ilon qaldirg‘ochni ta'qib qiladi, qaldirg‘och esa odamlarga yaqin, hatto ular yashaydigan uylarning ichkari shiftiga uya quradi. Inson qaldirg‘ochni doimo himoya qiladi.

Ertakning (asotirning) qisqacha mazmuni shunday. Lekin uning g‘oyaviy, ahloqiy, ma'naviy mazmuni juda teran. Unda, birinchidan, ibtidoiy odamning ilk zoologik kuzatishlari, bilimlari mustahkamlangan. Haqiqatan, qushlar orasida qaldirg‘ochdan boshqa biror qushning dumi ayri emas (chumchuq, musicha, kabutar, qumri, hudhud, to‘rg‘ay, to‘ti, mayna va boshqa qushlarni eslang). Xuddi shunday hayvonot olamida tili ayri maxluqlar nihoyatda kam (ular asosan sudralib yuruvchilardir). Ibtidoiy odam bunday o‘xshashlikni bir biriga bog‘lagan va asotirda birlashtirib, o‘zicha tushuntirishga harakat qilgan.

Ikkinchidan, keltirilgan parchada inson tabiatdagi eng ulug‘, eng e'zozli jonzot, u hech bir maxluqqa bo‘ysunib, yem bo‘lishi mumkin emas, degan g‘oya ilgari surilgan. Bu g‘oya ibtidoiy odamning tabiatdagi o‘z o‘rnini anglashi, o‘zini tabiatning egasi deb bilishini aks ettiradi. Tabiatdagi har bir jonivor, qaldirg‘och kabi, insonga xizmat qilishi lozimligini ifodalaydi.

Uchinchidan, asotirda haqiqatning nisbiy ekanligi, agar bu haqiqat insonga zarar yetkazsa, aksilinsoniy bo‘lsa, undan voz kechish darkorligi ifodalangan.

To‘rtinchidan, yaxshilikka yaxshilik bilan javob qaytarish, yaxshilikni unutmaslik targ‘ib etilgan (insonning qaldirg‘ochga munosabati, uyi shiftidan joy berishi).

Beshinchidan, ibtidoiy odamning ma'lum diniy va dunyoviy tasavvurlari, e'tiqodi asotirda aks etgan.

Oltinchidan, bu ertak (asotir)ning o‘zi folklorning, xalq og‘zaki badiiy ijodiyotining go‘zal bir namunasidir. Unda ibtidoiy odamning badiiy didi, qarashlari aksini topgan.

Bu asotir yaratilayotgan paytda axloqiy, diniy, falsafiy ta'limotlar tizimi, tabiatshunoslik fani, ixtisoslashgan san'at turlari bo‘lmagan. Shu bois bir asotir diniy, falsafiy, axloqiy, tabiatshunoslik bilimlarining unsurlarini o‘zida mujassam etgan. Ijtimoiy amaliyot kengayib, odamlarning tajribasi va mehnat ko‘nikmalari oshgan sayin, ularning axloqiy, diniy tasavvurlari yangi tamoyillar, me'yorlar bilan, tabiat va inson haqida to‘plangan bilimlar bilan boyib boravergan. Lekin ular ibtidoiy jamiyatda asrlar davomida yaxlit, sinkretik tarzda ifodalangan.

2. Ma'naviyat vujudga kelishi to‘g‘risida turli nazariyalar mavjud deyish mumkin. Ular asosan inson ongi, tafakkuri, e'tiqodi vujudga kelishi bilan bog‘liq nazariyalaridir. Biz ularni ma'naviyatga nisbatan qo‘llaymiz. Chunki avval qayd etilganidek, g’arbda ma’naviyat alohida o’rganilmaydi. Ulardan keng tarqalganlaridan biri mehnat nazariyasidir. Unga muvofiq, odamlar ishlab chiqarishning yangi turlarini, yangi mehnat qurollarini va usullarini kashf etishi jarayonida bilimlari, ko‘nikmalari rivojlangan, mahsulotlar almashuvi va boshqa moddiy, ijtimoiy aloqalari xilma-xillashgan va murakkablashgan. Bular o‘z navbatida yangi tartib-qoidalar, axloqiy, iqtisodiy, huquqiy,diniy, va shaxslararo me'yorlarga ehtiyoj tug‘dirgan.

XIX asrning zabardast olimlaridan biri amerikalik L.Morgan insoniyat tarixini uch davrga bo‘ladi: yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya. Aslida bunday uchga bo‘lish g‘oyasi shotlandiyalik faylasuf Adam Fergyussonga borib taqaladi. Fergyusson 1768 yilda olg‘a surgan tasnifi asosiga xo‘jalik yuritish usuli va mulkiy munosabatlar rivojlanish darajasini qo‘ygan. Uning qarashlari fransuz ma'rifatparvarlari, ayniqsa Antuan Kondorse tomonidan rivojlantiriladi. 1836 yilda daniyalik olim Kristian Yurgensen arxeologik matteriallar asosida insoniyat tarixida uch asrni – tosh asri, bronza asri va temir asrni ajratish g‘oyasini o‘rtaga tashladi. Albatta, ushbu “asrlar”ning xronologik davomi shartli edi.

Inson yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya davrlarini boshdan kechirganligi to‘g‘risidagi konsepsiya ko‘plab olimlar tomonidan qabul qilinadi va rivojlantiriladi. Ular orasida birinchi galda ingliz etnografi E. B. Taylor nomini eslash joiz. Ammo amerikalik Lyuis Morgan mazkur konsepsiyani har tomonlama rivojlantirdi va ilmiy dalilladi. Shu sababdan konsepsiya ko‘proq uning nomi bilan bog‘lanadi.

Morgan o‘zining «Qadimgi jamiyat» asarida bu uch davrning har birini alohida bosqichlarga bo‘ladi. Har bir davrni moddiy ishlab chiqarish rivojlanishi, alohida yirik ixtirolar tarixi bilan bog‘lab tahlil etadi. U ibtidoiy oila rivojlanishi bosqichlarini ajratib ko‘rsatadi.⁷

Morgan fikrlariga, ayrim xulosalariga keyinchalik fan ancha aniqliklar kiritdi. Ba'zilarini qayta ko‘rib chiqdi. Lekin uning asari konkret dalillarga, materiallarga boyligi uchun bugungi kungacha ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. U taklif qilgan davrlash, kamchiliklaridan qat'i nazar, hozir ham qo‘llanilishi mumkin, o‘z zamonasida esa ancha ijobiy rol o‘ynagan. Morgan qarashlari mehnat nazariyasiga oid qarashlardir.

Yovvoyilik davrida inson poda bo‘lib yashagan, o‘zaro munosabatlarini biologik qoidalar asosida ongsiz, stixiyali qurgan. Varvarlik davrida upug’, jamoa-urug’, qabilalarga uyushgan, turmushi ancha ongli kechgan, ma'naviyati shakllanib, sezilarli rivojlangan, o‘zaro munosabatlar qat’iy qoidalar, urf-odatlar orqali tartibga solingan. Va, nihoyat, sivilizatsiya davrida aqliy mehnat jismoniy mehnatdan ajralib chiqqan va maxsus ma'naviy faoliyatga aylangan. Ahloq, din hamda davlat bilan birga tug‘ilgan xuquq me'yorlari (qonunlar) odamlarning o‘zaro munosabatlarini, ijtimoiy hayotini qattiq tartibga solgan, nazorat qilgan.

Ta'kidlash joizki, bu uch davr o‘rtasida aniq chiziq o‘tkazish mumkin emas. Ayniqsa yovvoyilik qachon tugab, inson qachon varvarlikka o‘tgani, xatto inson qachon gapira boshlaganini uzil-kesil falon vaqtda yuz berdi, deyish qiyin. Lekin yovvoyilik bir-biryarim necha million yil davom etganini, varvarlik 250-300 ming yildan kam bo‘lmaganini, sivilizatsiya boshlanganiga bor-yo‘g‘i 6 ming yildan sal oshganini aytish mumkin. Albatta, Morgan tasnifi shartli va taxminiy. Neandertal odamni biz Homo sapiens – aqlli inson toifasiga kiritamiz. Ammo varvarlik deganda ko‘z oldimizga neandertal odam emas, kromanion odam, ya'ni qiyofasi zamonaviy bo‘lgan, bizdan farq qilmaydigan, kuchli qabilalarga uyushgan, ko‘chmanchi, yarim o‘troq va o‘troq hayot kechiradigan, ammo hali o‘z davlatini tuzmagan yangi tosh asri odami keladi. Bu, balki, bizning o‘tmishni psixologik qabul qilishimizning, neandertal odamlar jamoasi ichidagi va turli jamoalar o‘rtasidagi munosabatlarni, turmushning tashkil etilishini, o‘sha paytdagi voqealarni, jamiyat qadimgi tarixini aniq bilmasligimizning natijasidir. Shu bois ma'naviyat shakllanishini hammaga ma'qul tarixiy davrlarga bo‘lish qiyin. Ammo yozma adabiyot, ilm-fan vujudga kelib, ma'naviyat sivilizatsiya doirasida rivojlana boshlagandan keyingi jarayonni ancha batafsil yoritish mumkin.

Ibtidoiy odamlarning tabiat bergan tayyor maxsulotlarni yig‘ib iste'mol qilishdan ularni o‘zi ishlab chiqarishga o‘tishi, o‘rta yuqori paleolitdan boshlab yangi tosh asri (neolit)ga qarab rivojlanishi davomida ayrim hayvonlarni xonakilashtirishi, ba'zi o‘simliklarni ekib, o‘stira boshlashi ularning bilimi, tafakkuri, ongi rivojlanishini tezlashtirgan. Ularda chorvachilik va dehqonchilikka oid ilk bilimlar, yangi mehnat qurollari paydo bo‘lgan, eskilari takomillashgan. Toshni shunchaki qo‘pol yo‘nish o‘rniga, unga sayqal berish usullari topilgan. Ijtimoiy turmush rivojlanishi tezlasha boshlagan. Nihoyat yangi tosh asri davrida mehnatning birinchi tarixiy taqsimoti yuz bergan: dehqonchilik va chorvachilik bir-biridan ajralib chiqqan.

Mazkur hodisa insoniyat tarixida, ma'naviyat rivojlanishida juda katta ahamiyatga ega. Chunki u, birinchidan, insonning ijobiy bilimlari doirasini nihoyatda kengaytirib yubordi, ikkinchidan, ijodkorligini, izlanishlarini keskin rag‘batlantirdi, uchinchidan, tabiat va jamiyat bilan hamda odamlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar mazmuni va shaklini boyitdi. Bular esa o‘z navbatida, ko’plab yangi diniy, axloqiy va boshqa ijtimoiy g‘oyalarni rivojlantirdi. Qisqasi, mehnatning birinchi tarixiy taqsimoti ma'naviyatni yangi unsurlar bilan boyitdi, uzil-kesil bir tizimga kelishini tezlashtirdi. Mehnatning ikkinchi taqsimoti – hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi esa ibtidoiy jamiyat ma'naviyatini yangi bosqichga ko‘tardi, rivojlanishni, yangi bilimlar va me'yorlar, qoidalar paydo bo‘lishini yanada kuchaytirdi, tezlashtirdi.

Urug‘-jamoa ma'naviyati tilsim (magiya), fetish, tabu, animizmga asoslangan. Ibtidoiy ong rivojlanishi jarayonida animizm – tabiatni jonlashtirish rivojlanib, rang-baranglashib, ierarxiyalashgan. Asta-sekin har bir tabiat hodisasiga oid alohida ruhlar, g‘ayri tabiiy kuchlar, tizimi vujudga kelgan. Oxir-oqibatda bu politeistik (ko‘pxudochilik) qarashlar va dinlar vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. Mifologiya (asotirlar) ibtidoiy insonning sinkretik psixologiyasi va konkret-obrazli tafakkurining mahsuli va negizidir. Dastlab inson tevarak –atrofini o‘rab turadigan, u har kuni duch keladigan narsa va hodisalar to‘g‘risida turli asotirlar to‘qigan (ilon va qaldirg‘och haqidagiga o‘xshagan). Bunday asotirlar quyi yoki tuban asotirlar deyiladi. Koinot, olam (osmon, yulduzlar va h.k.) haqidagilar esa falakiyot asotirlari deyiladi.

Urug‘-jamoalar qabilalarga birlashuvi, qabilalar o‘zaro uyushib, birlasha boshlashi jarayonida ibtidoiy ma'naviyat rivojlanishi yana yangi bosqichga ko‘tarildi. Ajdodlar ruhiga sig‘inish, ularning ba'zi mashhurlari xotirasini muqaddaslashtirish, ilohiylashtirish hollari yuz berdi. Animizm asosida asta-sekin politeistik dinlar paydo bo‘ldi. Asotirlar mavzusi va janrlari xilma-xillik kasb etdi. Aynan ushbu davrda falakkiyot asotirlari rivojlanishi avj oldi. Qabilalar o‘rtasida yaylovlar, serunum yerlar, daryolar, ko‘llar qulay havzalari uchun o‘zaro kurash, to‘qnashuvlar, urushlar bo‘lib turgan. Bu qahramonlik eposlari (dostonlari) vujudga kelishiga zamin yaratgan.

Ajdodlarimizning buyuk merosi «Avesto»da chorvachilik va dehqonchilik bilan bog‘liq ko‘plab ilk ma'naviy-axloqiy me'yorlar keyinchalik biroz o‘zgargan holda saqlanib qolgan va bizgacha yetib kelgan. Faraz qilish mumkinki, «Avesto» yaratilganiga salkam 3 ming yil bo‘lgan bo‘lsa-da, unga 10-12 ming yil ilgari vujudga kelgan ba'zi bir unsurlar va tabiat hodisalari (masalan, muz davrining oxiridagi iqlimiy o‘zgarishlar) ham kirib qolgan. Ushbu ma'noda qadimgi asotirlar, jumladan «Avesto» asotirlari ma'naviyat vujudga kelishi va rivojlanishi to‘g‘risida ancha boy material beradi.

Chorvachilik bilan shug‘ullanadigan urug‘-jamoalarda mollarni boqish, ularning mahsulotlari – sut, qatiq, yog‘, go‘sht, jun, teri qabilarni qayta ishlash, oziq-ovqatga, iste'mol buyumiga aylantirish, mollarni urchitish, ko‘paytirish, turli xavf-xatarlardan, kasalliklardan, yirtqich hayvonlardan va h.k. asrashga oid bilimlar va tajriba uzluksiz boyigan. Bundan tashqari, chorva mollariga nisbatan muayyan diniy-axloqiy munosabatlar qaror topgan. Chunki mollarni so‘yish (jonidan judo qilish), mahsulotlardan foydalanish uchun ibtidoiy odam tabiatni boshqaradigan kuchlardan, ruhlardan, xudolardan ruxsat olishi, ularning bilib-bilmay g‘azabini keltirmasligi kerak edi. Ibtidoiy odam hali ovchilik bilan shug‘ullangan paytlarida hosil bo‘lgan bu tasavvurlar chorvadorlarda yanada rivojlangan.

Chorvachilik tufayli ibtidoiy odam yangi mintaqalarni o‘zlashtirdi. Odamlarning yashash doirasi kengaydi. Molini boqib, bir yaylovdan boshqasiga ko‘chganda, adashib ketmaslik, yana eski joyiga kaytib kelish yo‘lini eslab qolish uchun ibtidoiy chorvador yulduzlarga qarab yo‘l topishni o‘rgandi. Osmon bilan o‘ziga xos muloqot qildi. Osmon jismlari, yulduzlar, yulduz turkumlariga nom berdi. Ular haqida turli-tuman asotirlar to‘qidi; ularning paydo bo‘lishi, joylashishi, o‘zaro «munosabatlarini», «aloqalarini» tushuntirishga harakat qildi. Ko‘p hollarda insonlar hayotida tarqalgan qoidalar, me'yorlar, tartiblar osmon jismlari aloqalariga ko‘chirildi. Shunday qilib, ilk astronomik kuzatishlarni, bilimlarni, falsafiy-axloqiy me'yorlarni aks ettiruvchi falakiyot asotirlari paydo bo‘ldi.

Dehqonchilik ibtidoiy odam bilimlari va dunyoqarashi boyishiga chorvachilikka nisbatan ko‘proq va kuchlirok ta'sir ko‘rsatgan. Dehqonlar o‘simliklar turlarini, ularning xususiyatlarini, o‘sish, gulga kirish, pishish davrlarini, har bir o‘simlikka ma'qul va noma'qul iqlim, suv va tuproq sharoitini, o‘simlikka ishlov berish, begona o‘tlarga qarshi kurashish, almashlab ekish, yerni o‘lchash, tekislash, ariq chiqarish kabi tadbirlarga ehtiyoj sezdi. Bularning hech biri instinktiv qilinadigan ishlar emas, ular ongli va tizimli bilimlarni, uquv va tajribani talab qiladi.

Dehqonchilik yil fasllarini o‘rganishni, tabiatdagi suv, havo, harorat, yog‘ingarchilik aylanishini, urug’ qadash uchun qulay kunlarni aniqlash zaruratini tug‘dirdi. Dehqon ham ko‘kka boqdi. Yulduzlar harakatini, qaysi mavsumda, qaysi faslda qayerda joylashishini eslab qolishga urindi. Chorvador yulduzga ko‘proq yo‘ldan adashmaslik maqsadida boqsa, dehqon daryoda suv toshqini boshlanishi, qachon yomg‘ir mavsumi kelishini, tugashini, dala ishlari uchun qulay fursat yetilishini aniqlash, ekinlariga iqlim ijobiy yoki salbiy ta'sir ko‘rsatishini bilish maqsadida murojaat etdi.

U g‘ayritabiiy kuchlardan ekinni asrash, hosilini ko‘paytirish ilinjida madad so‘radi, ularga sig‘indi, sadaqalar qildi, duolar o‘qidi. Chorvadorlar o‘rtasida shakllana boshlagan falakiyot asotirlarini dehqonlar har tomonlama to‘ldirdi, boyitdi. Bu astronomik kuzatuvlarga ham, iqlim hodisalariga ham, ijtimoiy munosabatlarning «osmonga» ko‘chirilishiga ham, samoviy jismlarga sig‘inishga ham taalluqli.

Agrotexnik tadbirlar rang-barang va bir-biriga o‘xshamas bo‘lganidan ularni bajarish turli-tuman o’roq, ketmon, bel, cholg’i, omoch, mola va h.k. mehnat qurollarini o‘ylab topishni taqozo etdi. Agar bunga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash ham elak, g’alvir, keli, go’log’och, yo’girchoq, tegirmon kabi yangi qurollar yaratishga keskin ehtiyoj tug‘dirganini qo‘shsak, dehqonchilikning ibtidoiy odam ongini, ijodiy izlanishlarini qay darajada tezlashtirganini, yangi mehnat qurollarining vujudga kelishiga yordam berganini payqaymiz. Hunarmandchilik birinchi navbatda dehqonchilik ehtiyojlarini qondirish zaruratidan vujudga keldi.

Yevropa tillaridagi madaniyat tushunchasining o‘zagi «kultura» asli dehqonchilikka oid atamadir. U yerga ishlov berishni va ayni paytda parvarish qilinadigan o‘simliklarni, ekinlarni anglatadi. Ushbu dalilning o‘ziyoq, dehqonchilik madaniyat, ma'naviyat rivojlanishiga qay darajada hissa qo‘shganini ko‘rsatadi. Mavzudan biroz ilgarilab ketib, e'tirof etish lozimki, nisbatan rivojlangan dehqonchilik ehtiyojlari, xususan irrigatsiya (sug‘orish), iqlimni, mavsumlarni aniq hisob-kitob qilish, yerni tekislash, rejalashtirish, ariq va to‘g‘onlar qurish ehtiyojlari, temir qurollar va aqliy mehnat paydo bo‘lganidan keyin qadimgi dunyo tamaddunini va fanini (matematika, geometriya, astronomiya, mexanika) vujudga keltirdi (bu haqda kelgusi mavzularda to‘xtalamiz).

Dehqonchilik o‘troq turmush tarzini shakllantirdi. Qishloqlar paydo bo‘ldi va rivojlandi. Qishloqlar o‘z navbatida ibtidoiy odam madaniyatini yanada yuksaltirdi. Birinchidan, mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlari yasash, yangilarini o‘ylab topish bilan ayrim kishilar maxsus shug‘ullana boshladi. Ikkinchidan, chorvadorlar va dehqonlar o‘rtasida mol ayirboshlash, almashtirish, savdo-sotiq qaror topdi. Uchinchidan, qishloq, o‘troq turmush tarzi mehnatning ikkinchi tarixiy taqsimoti hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishiga olib keldi.

Hunarmandchilik yangi bilimlarni, bajarilishi yanada murakkabroq bo‘lgan uquv, ko‘nikmalarni kashf etdi. Tuproqning, turli toshlar va ma'danlarning, yog‘ochning elementar tabiiy (fizikaviy va ximiyaviy) xossalari o‘rganildi. Ularga ishlov va shakl berish, eritish, qorishmalar yasash, quyish kabi dastlabki jo‘n texnologiyalar paydo bo‘ldi. Kulolchilik ancha yuksaklikka ko‘tarildi.

Hunarmandchilikning eng buyuk kashfiyoti suv ko‘tarish uchun charxpalakni, uning asosida g‘ildirakni, aravani ixtiro qilishdir. G‘ildirak va g‘ildirak prinsipi ixtiro qilinmasa, hozirgi zamon texnikasining asosida yotgan samolyot parragi, elektrostansiya turbinasi, mashina va traktorlar, transport vositalari, boshqa texnika vositalarining aylanma harakatga asoslangan turli-tuman mexanizmlari (demak, ularning o‘zlari) vujudga kelmas edi.

Qishloqlarning o‘sishi, nafaqat bir joyda istiqomat qilayotgan kishilar o‘rtasida, shuningdek boshqa qishloqlar aholisi bilan ham aloqalarni yanada boyitdi, rang-baranglashtirdi. O‘z navbatida bu munosabatlarni tartibga solish, qoidalar yordamida mustahkamlash zaruratini kuchaytirdi. Natijada yangi moddiy-iqtisodiy, diniy, maishiy, axloqiy me'yorlar, tamoyillar, qoidalar vujudga keldi. Ibtidoiy odamning dunyoqarashi yanada kengaydi, ma'naviyati boyidi.

Kasblarning xilma-xillashuvi har bir kasbga oid ixtisoslashgan ijobiy, oqilona bilimlar va umuman odamlarning tabiat to‘g‘risidagi tasavvurlarini kengaytirish qatorida axloqiy, estetik, diniy, falsafiy qarashlar o‘sishiga va marosimchilik rivojlanishiga xizmat qildi. Har bir kasb vakillari o‘zlariga homiylik qiladigan ma'budlarni, xudolarni, ruhlarni, pirlarni va boshqa g‘ayritabiiy ma'naviy kuchlarni o‘ylab topdilar, ularga sig‘inib, sharaflariga turli marosimlar uyushtirdilar. Ibtidoiy jamiyat rivojlanishi jarayonida biz diniy e'tiqodning o‘zgarib borganini ko‘ramiz. Fetishizm (alohida buyumlarga sig‘inish), animizm (tabiatni jonlantirish va hayvonlarga sig‘inish), politeizm (ko‘pxudochilik, ularning ramzi bo‘lmish sanamlarga sig‘inish) ibtidoiy-diniy e'tiqodlarning tarixiy shakllari va taraqqiyot bosqichlaridir.

Biz mehnat va ibtidoiy ishlab chiqarish bilan bog‘liq holda amaliy bilimlarning, tajribaning o‘sishi haqida ko‘proq gapirdik. Lekin ta'kidlash lozimki, birinchidan, hayotning moddiy va ma'naviy tomonlari hech qachon bir-biridan ayricha rivojlanmagan. Ishlab chiqarish va kasblar doimo xalq ma'naviyati, og‘zaki ijodi, san'at unsurlari, raqslar va marosimlar bilan birgalikda yuksalgan. Ular muvoziy (parallel) emas, ya'ni bir-biridan mustaqil emas, balki aynan birgalikda, bir-biriga ta'sir qilib rivojlangan. Tabiat va osmon haqidagi, kasb xususiyatlari va sirlari hakidagi bilimlarning o‘zi, kengroq olsak - dunyoqarash, ong ma'naviyatning tarkibiga kiradi. Ikkinchidan, yangi kasblar ko‘paygan sayin mehnat tarbiyasining ixtisoslashgan unsurlari boyib borgan. Odamlar to‘plangan bilimlarini, uquv va ko‘nikmalarini, tajribasini bolalariga, yosh avlodga o‘rgatgan. To‘plangan bilimlarni, hayotda qo‘llanilayotgan iqtisodiy, ahloqiy, diniy, badiiy me'yorlarni, tamoyillarni, qarashlarni umumlashtirish, tartibga keltirish, mustahkamlash ehtiyoji tug‘ilgan. Bu avlodlar o‘rtasidagi ma'naviy vorisiylikni ta'minlashda, yoshlarga va ulardan keyin keladigan avlodlarga yetkazishda juda muhim ahamiyatga ega edi. Shunday qilib, alohida iqtisoslashgan tushunchaviy bilimlar tizimi – fan va obrazli bilimlar tizimi - san'at vujudga kelishi uchun zamin paydo bo‘la boshlagan.

3. Ma'naviyatning kelib chiqishini, dunyoqarashning rivojlanishini faqat «mehnat nazariyasiga» bog‘lamaslik lozim. Sharq va G‘arb mutafakkirlari ijodida ma’naviyatga doir turlicha rang-barang, hatto o‘zaro qarama-qarshi qarashlar uchraydi. Ular orasida dunyoviy, diniy, vulgar-materialistik, diniy-mistik va ko‘plab ular orasida ilmiy, ilmiysimon, keskin yoki mo‘tadil qarashlar joylashgan. San'atning, ma'naviyatning ba'zi shakllari kelib chiqishi va rivojlanishida mehnat muhim rolni o‘ynagan bo‘lsada, u yagona omil emas. Ong va mehnat birgalikda shakllangan. Ongning vujudga kelishiga va rivojlaniishga mehnat qanchalik hissa qo‘shgan bo‘lsa, o‘z navbatida mehnatning vujudga kelishi va rivojlanishiga ham ong shunchalik hissa qo‘shgan. Chunki mehnatning o‘zi shunchaki ish emas, balki biror narsani qayta ishlashga qaratilgan ongli, maqsadga muvofiq harakatdir. Ong yo‘q joyda mehnatning o‘zi yo‘q. Ongning ma'naviyatning negizi va tarkibiy qismi ekanligini nazarda tutsak, ma'naviyat bir vaqtning o‘zida nafaqat mehnatning, shuningdek ongning, tafakkurning asosida rivojlanganini payqaymiz.

Ong va nutq, til va tafakkur mushtarak hodisalardir. Ongsiz nutq, nutqsiz ong shaqllanishi mumkin emas. Lekin ilm-fanda qaror topgan qarashlarga muvofiq, odamlarning dastlabki o‘zaro muloqotlari fonetik nutq, ya’ni tovushlar bo‘linishi va bog‘lanishi asosida emas, balki turli uzun-qisqa baqiriq, chaqiriqlar jo‘rligidagi imo-ishoralar yordamida amalga oshirilgan. Ov qilish, hayvonlarga pistirma uyushtirib, ularni pistirma tomon haydash, o‘zini xavf-xatardan, dushmandan himoya qilish maqsadida hali «tilsiz», biologik evolyusiyasi davom etayotgan, lekin ongsiz hayvondan keskin farq qiladigan qadimgi odamlar (avstralopitekdan neandertal odami paydo bo‘lgunga qadar) pantomima (imo-ishoralar), raqs yordamida, ya'ni san'at unsurlari yordamida «so‘zlashganlar», jamoaviy xatti-harakatlarini muvofiklashtirganlar. Etnograf olimlar ibtidoiy qabilalarda raqs yordamida ovdan qaytayotan erkaklar butun ov jarayonini ypyg‘doshlariga «so‘zlab» berganini yoki ov oldidan bir necha erkaklar ovda kim qanday harakat qilishini kelishib olishlarini batafsil yozib qoldirganlar.

Ibtidoiy raqslar asosan tasvir unsurlaridan iborat. Ularda ov (ishlab chiqarish), mehnat jarayoni, jangovar xatti-harakatlar, o‘zini himoya qilish, ovga (dushmanga) hamla qilish, yakkama-yakka olishish va sh.k.lar pantomima orqali tasvirlanadi. Olimlar raqs yosh avlodga ov va mehnat qilishni, jang qilishni o‘rgatishning ilk shakli deb hisoblaydilar. Shu sababdan g‘arb ilm-fanida ma'naviy madaniyat vujudga kelishining nafaqat «mehnat nazariyasi», shuningdek, «o‘yin nazariyasi» (Y. Xeyzinga, X.Ortega-i-Gasset, Ee. Fink) mavjud. To‘g‘ri, e'tirof etish lozimki, Fapb ilm-fanida so‘z asosan ma'naviyatning vujudga kelishi haqida emas, balki madaniyat kelib chiqishi, inson ongi va psixologiyasining rivojlanishi haqida boradi. G‘arbda ma'naviyatga ko‘proq din, diniylik, diniy madaniyat, deb qarash urf bo‘lganini yana bir bor eslatamiz.

Y. Xeyzinga «Homo ludens» (“O‘ynayotgan odam”) asarida yozgan: «Madaniyat, tirik jon onasi tanasidan ajralib chiqishiga o‘xshab, o‘yindan ajralib chiqmaydi, u o‘yin ichida va o‘yin sifatida rivojlanadi. Butun madaniy ijodkorlik o‘yindir: she'riyat ham, musiqa ham, inson fikri ham, ahloq ham va madaniyatning boshqa mumkin bo‘lgan shakllari ham».⁸

Ulardan tashqari turli biopsixologik, biologik (yashash uchun kurash, boshqa jins vakilini o‘ziga jalb qilish, unga «yoqish», nasl qoldirish, ko‘payish istagi, mayli va h.k.) – sotsial-darvinizm, bixeviorizm bilan, turli diniy ta'limotlar bilan bog‘liq nazariyalar bor. Ularda ba'zan juda jiddiy, teran va qiziq kuzatishlar, misollar, dalillar, fikrlar, mulohazalar uchraydi. Lekin ular ko’p hollarda bir yoqlam, ba’zan vulgar va noilmiydir. Ayrim yirik olimlarning jamiyat to‘g‘risida o‘ziga xos nazariyalari bor. Ular asarlarida ma'naviyat vujudga kelishi haqida maxsus to‘xtalmasa-da, masalani ular yaratgan konsepsiyalar nuqtai nazaridan talqin qilish mumkin. Bir-biridan keskin farq qiladigan turli qarashlarning mavjudligi ma'naviyatning vujudga kelishi va rivojlanishi nihoyatda murakkab masala ekanligini ko‘rsatadi.

Ma'naviyatning kelib chiqishini diniy qarashlar bevosita Yaratganning irodasi bilan bog‘laydi. Olloh go‘yoki insonni tili, tafakkuri, ongi, axloqi va sh.k. qarashlari, imon-e'tiqodi bilan yaratgan. U ba'zan adashib, gunoh ishlarga qo‘l ursa-da, Olloh uning qalbiga aslida to‘g‘ri imon-e'tiqodni solgan yoki to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish uchun payg‘ambar jo‘natgan. Inson o‘z qalbiga, ko‘ngliga quloq tutishi lozim. Sufiyona (tasavvufiy) qarashlarda butun moddiy va ma'naviy olam Ollohning tajallisi (imanatsiya), ya'ni jilosi, shu’lasi, o‘zgacha shakldagi in'ikosidir. Binobarin, asl ma'naviyat ilohiy mazmunga ega, u Olloh irodasiga mos keladi. Ma'naviyat kelib chiqishini boshqa turli-tuman nazariyalar nuqtai nazaridan ham o‘rganish mumkin. Masalan, pozivitizm (neopozitivizm) ma'naviyatni odamlarning o‘zaro kelishuvi bilan bog‘laydi, konvensional hodisa deb hisoblaydi. Pozitivistlar qarashlarini quyidagicha ifodalashi mumkin: biror g’oya, qoida yoki me'yor ko‘pchilikka ma'qul kelsagina, odamlar unga rioya etish to‘g‘risida kelishsagina, yashab qoladi va rivojlanadi.

Biz hozircha shunday xulosa qilishimiz mumkin: ma'naviyat vujudga kelishi juda uzoq davom etgan tarixiy jarayondir. Unga ko‘plab tabiiy va ijtimoiy omillar ta'sir ko‘rsatgan. Ma'naviyatning vujudga kelish va dastlabki rivojlanish bosqichlari ibtidoiy odamning ijtimoiylashishi, olamni bilish, o‘zligini anglash, ishlab chiqarishda erishgan yutuqlari bilan uzviy bog‘liq.

Ijtimoiy amaliyotning rivojlanishi, turli ixtisoslashgan bilimlar, tasavvurlar, me'yorlar, baholar, tamoyillarning muttasil ko‘payib borishi yagona, mushtarak ibtidoiy ong doirasiga sig‘may qolgan. Natijada ibtidoiy sinkretizm parchalanishi, ijtimoiy ong va ma'naviy amaliyotning nisbatan mustaqil, alohidalashgan shakllari qaror topishi uchun shart-sharoit pishib yetila boshlagan.

Ishlab chiqarish vositalarining takomillashishi tufayli mehnat unumdorligining ancha oshishi bevosita jismoniy mehnatdan kishilarning bir qismini ozod etib, ularni yoshlarga kasb o‘rgatish, kasallarni davolash, yoki jamoani boshqarish, odamlar o‘rtasidagi turli iqtisodiy, maishiy munosabatlarni, diniy marosimlarni, asotirlar, afsonalarni tartibga solish, urug‘ va qabila «tarixini», e'tiqodi va rivoyatlarini, qo‘shiqlarini yoshlarga o‘rgatish, kattalarga tez-tez eslatib turish vazifalari bilan mashg‘ul qilish imkonini bergan. Shunday qilib, aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqishiga zamin yaratilgan. Bu jarayon birdaniga sodir bo‘lib qolgani yo‘q. Aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqishi asrlar davomida cho‘zilgan va uzil-kesil bronza va temir qurollar nisbatan keng qo‘llanila boshlagach yuz bergan.

Yangi sermahsul qurollarga o‘tish mehnatning yangi tarixiy taqsimotini keltirib chiqardi – jismoniy mehnatdan aqliy mehnat ajraldi va ibtidoiy sinkretizmni parchalab yubordi. Aynan shu davrda ilk shaharlar, davlatlar vujudga keldi. Tosh qurollaridan bronza va temir qurollariga o‘tish, shaharlarning, davlatlarning paydo bo‘lishi, aqliy va jismoniy mehnatning bir-biridan ajralishi ijtimoiy ongning nisbatan mustaqil shakllarini va ular bilan bog‘liq manaviy ishlab chiqarish amaliyotini, yozuv va imloni vujudga keltirdi. Ahloq, huquq, din, filosofiya, ilm-fan, badiiy adabiyot va san'at (uning alohida turlari) va o‘qituvchilar, tabiblar, huquqshunoslar, ruhoniylar, faylasuflar, olimlar, san'atkorlar (shoirlar, me'morlar, xaykaltaroshlar, musavvirlar, zapgaplar, bastakorlar, xonandalar, raqqoslar va h.k.), davlat amaldorlari, sudyalar va jismoniy mehnat bilan shug‘ullanmaydigan, bevosita moddiy ne'matlar ishlab chiqarish bilan band bo‘lmagan boshqa kasblar paydo bo‘ldi. Ular va turli-tuman hunarmandlar asosan shaharlarda istiqomat qildilar.

Shaharlar moddiy va ma'naviy madaniyat rivojlanishining muhim manbaiga va omiliga aylandi. O‘zbek tilidagi madaniyat tushunchasi arabcha “madinat” - shahar tushunchasidan yasalgan. Bu shaharlarning madaniyat yuksalishidagi ahamiyatiga ota-bobolarimiz qanday katta baho berganidan dalolatdir (arablarning o‘zlarida boshqa atama qo‘llaniladi). Shaharlar va davlatlar qaror topishidan boshlab insoniyat sivilizatsiyaga qadam qo‘ydi. Bu davrdan boshlab ma'naviyatning o‘ziga xos mafkuraviy va dunyoqarash asosini diniy e'tiqodlar, muayyan diniy va falsafiy ta'limotlar tashkil qilgan, kapitalizm (industrial jamiyat) qaror topgunga qadar shunday bo‘lib qolgan.

Mahsulotlar hajmi ortishi uni kimlar tomonidandir ko‘proq o‘zlashtirish, boylik to‘plash imkonini ham tug‘dirdi. Natijada jamiyatda xususiy mulk va ijtimoiy tengsizlik, ijtimoiy tabaqalar, sinflar vujudga keldi. Bunday sharoitda urushlar va to‘qnashuvlar paytida asir olingan kishilar qullarga aylantirila boshladi. Turli sabablarga ko‘ra qashshoqlanib, o‘ziga to‘q kishilarga qaram bo‘lib qolgan oilalar qarzidan qutilish uchun farzandlaridan birini doimiy ishlash uchun ularga berishga majbur bo‘ldi. Shunday qilib, asta-sekin, asrlar davomida quldorchilik tuzumi yuzaga keldi. Jamiyatning ijtimoiy tuzilmasi qarama-qarshi sinflarga bo‘linib ketdi.

Jamiyatda yangidan vujudga kelgan sinflarning va ijtimoiy tabaqalarning manfaatlari o‘zaro mos kelmay qoldi. Ularni ifodalovchi qarashlar, fikrlar, mafkuralar shakllandi. Endi bir yaxlit sinkretik ongda, e'tiqod va dunyoqarashda qarama-qarshi manfaatlarni ifodalashning iloji qolmadi. Buning ustiga turlicha sharoitda yashaydigan, moddiy ta'minoti, tarbiya olish, o‘qish, o‘rganish imkoniyatllari har xil tabaqalar, sinflar va ijtimoiy guruhlarning turmush tarzida, madaniyati va dididagi farqlar kuchayib ketgani ham ibtidoiy sinkretizmning istiqbolini yo‘qqa chiqardi.

Shunday qilib, ibtidoiy sinkretizmning parchalanish sabablari ikkiga bo‘linadi: birinchisi – ishlab chiqarish rivojlangani, aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqqani va ko‘plab ixtisoslashgan bilimlarining, yangi ijtimoiy va axloqiy me'yorlarning vujudga kelganidir; ikkinchisi – jamiyat ijtimoiy-sinfiy tuzilmasining o‘zgargani, mulkiy va ijtimoiy tengsizlikning, ularni oqlaydigan yoki qoralaydigan mafkuralarning paydo bo‘lganidir. Ibtidoiy sinkretizm mafkuraviy-siyosiy, axloqiy, huquqiy va umuman dunyoqarash jihatdan parchalandi. Mavjud tuzumni oqlaydigan axloqiy, himoya qiladigan siyosiy va huquqiy qarashlar hamda ularni amalga oshiradigan siyosiy tashkilot – davlat qaror topdi. Ma'naviyat tizimi mazmunan va shaklan xilma-xillashib, murakkablashib ketdi.

Qadimgi yunon ilmiy-falsafiy qarashlarida inson ma'naviy hayoti uch guruhga bo‘lingan — aql (tafakkur), iroda va tuyg‘u. Aqlni (tafakkurni) mantiq fani, irodani etika fani tadqiq etgan. XVIII asrga kelib estetika fani vujudga kelgan. U inson tuyg‘ulari va kechinmalarini go‘zallikka munosabat nuqtai nazaridan o‘rgana boshlagan. Ilgari ushbu masalalar umumiy filosofiya fani doirasida bilish nazariyasi, etika, poetika, ritorika va sh.k. fanlar tomonidan o‘rganilgan. Psixologiya ushbu masalalarni boshdanoq mushtarak tarzda, ammo mavzu doirasini toraytirib va xususiylashtirib, uni inson ongining tashqi ta'sirga javobi (reaksiyasi) tarzida o‘rgangan.

Ma'lumki, yevropa falsafasi «axloq», «ruh», «iroda», «go‘zallik» kabi tushunchalarni tadqiq etishda ulkan natijalarga erishgan, teran tadqiqotlarni amalga oshirgan bo‘lsa-da, u ma'naviy hayotni yaxlit holda emas, bo‘lib o‘rganish an'anasiga sodiq qolgan. Chunonchi, Gegel ta'limotida «g‘oya», Shopenhauer ta'limotida «iroda» substansional (borliqning o‘zagi o‘laroq) ahamiyat kasb etadi va butun tarixiy jarayonning faol subyekti sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday hol ularning ta'limotiga yaqqol (Shopenhauer) yoki noyaqqol (Gegel) mistik sifat baxsh etadi. Gegel barcha moddiy va ideal hodisalarni — tabiat, inson, jamiyat, davlat, axloq, huquq, san'at, ong, tafakkur, tushuncha kabilarni Absolyut (mutlaq) g‘oyaning o‘zgacha borlig‘i, moddiylashgan muqobil shakli deb hisoblaydi. Gegel ularning barchasini Mutlaq g‘oyaning o‘z-o‘zidan taraqqiy etishi, o‘zining qarama-qarshi, inkor shakliga aylanishi kabi o‘zi taklif etgan dialektikaning qonunlariga bog‘lab o‘rganadi.

Sharq ilmida esa ma'naviy hayotga ko‘proq mushtarak hodisa sifatida qaralgan. G‘arbdagidan farqli o‘laroq, «ruh», «iroda», «axloq» (odob) va boshqa ko‘plab tushunchalarni alohida har tomonlama tadqiq etish unchalik urf bo‘lmagan. Ko‘proq qisqacha ta'rif berish, eng muhim belgilarni e'tirof etish bilan cheklanilgan. Lekin bundan Abu Hamid G‘azzoliy, Aziziddin Nasafiy kabi (XI-XIII asr) ayrim olimlar istisno. Islom mamlakatlarida yillar o‘tishi bilan ma'naviyatni o‘rganishda mistik unsurlar kuchaya borgan. Bunday yondashuv oxir-oqibat ma'naviyatning mohiyatini ilohiy irodaga, g‘ayritabiiy qobiliyatga va shuurga bog‘lashga olib kelgan. Ma'naviyatni o‘rganadigan, tahlil qiladigan, umumlashtiradigan ilmiy tushunchalar, atamalar tizimini rivojlantirishga, har bir atamani ilmiy tahlil qilishga yetarli e'tibor berilmagan. Hattoki tasavvuf doirasidagi har xil tariqatlar bir hodisani yoki jarayonni ifodalashda turli atamalardan foydalanganlar. Bu o‘rta sharqda XIV-XV asrlarda uzil-kesil shakllangan an'ana edi.

Mustaqil O‘zbekistonda ma'naviyatga iqtisodiyot qatorida ustuvorlik berilishi uni har tomonlama va maxsus o‘rganishni kun tartibiga qo‘ydi. Ma'naviyat to‘g‘risida aniq va nisbatan mukammal tasavvurlargina milliy manfaatlarimizni, yutuq va kamchiliklarimizni teranroq tushunib olib, O‘zbekistonni taraqqiy etgan davlatlar qatoriga olib chiqishda ma'naviy omillardan samarali foydalanish imkonini beradi.