tayanuvchi nazariyalar», deb atashadi. «Mazmundor» deb atalishiga sabab, ularni matematika va
mantiqdagi formallashgan nazariyalardan farq qilishdir. Mazmundor
nazariyalarni sof empirik
nazariyalar deb bo‘lmaydi. Ular faqat empirik materiallargagina emas, balki nazariy qonunlarga
ham tayanadi. Masalan, mazmundor, deb hisoblanadigan Ch. Darvinning evolyusiya nazariyasi,
I.P. Pavlovning oliy asab faoliyatining shartli reflektorlik nazariyasi va shu kabilar chuqur nazariy
g‘oyalarga suyanadi, ular yordamida to‘plangan materiallarni ratsional usul bilan anglaydi, qayta
ishlaydi va tushuntiradi.
Gipotetik-deduktiv nazariyalar
tabiatshunoslikda uchraydi.
U turli xil mantiqiy kuchga
ega gipotezalar tizimidan iborat bo‘lib, unda mantiqan kuchlilaridan
mantiqan kuchsizroqlari
deduksiya qilinadi. Gipotetik-deduktiv tizimni gipotezalar zanjiri (ierarxiyasi) tarzida olib qarash
mumkin. Bunda empirik asosdan uzoqlashgan sari gipotezaning kuchi ortib boradi, chunki har bir
keltirilib chiqarilgan gipoteza o‘zidan avvalgi gipotezalarda mavjud bo‘lgan
bilimlarni sintez
qilish natijasi sifatida gavdalanadi.
Gipotetik-deduktiv nazariyalarning o‘ziga xos jihatlaridan
biri undagi gipotezalarning
darajalari bo‘yicha qat’iy izchil joylashishidir. Gipotezaning darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa,
xulosalarni mantiqiy yo‘l bilan keltirib chiqarishda uning ishtiroki shunchalik ko‘p bo‘ladi.
Nazariyaning gipotetik-deduktiv modeli empirik materiallarni ishlashda ko‘p qulayliklarga
ega bo‘lishi bilan bir qatorda ayrim kamchiliklardan ham xoli emas. Xususan, boshlang‘ich
gipotezalar qanday tanlab olinishi kerak, degan savolga haligacha aniq, qat’iy holdagi javob yo‘q.
Aksiomatik tizimlarda nazariya elementlarining katta qismi kichkina boshlang‘ich asosdan
– asosiy aksiomalardan deduktiv yo‘l bilan keltirilib chiqariladi.
Dostları ilə paylaş: 
