Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
281 məzmunyaratmada xüsusi funksiyasının olduğunu düşünək. Vidadi Şəki xanlığında olanlar kontekstində “gəlməyib böylə müsibət Rumə, ya İranə bax” deyirdi. Ancaq bir qədər sonra baş verənlər Vaqifin şəxsində, eləcə də Qarabağ xanlığı timsalında daha dəhşətlisini ortaya qoydu. F.Köçərli həmin vəziyyəti təsvir edərək vurğulayır: “Molla Pənah dəxi səlamət zindandan çıxdı; “mıxı mismar eləyən tanrı” onun dadına yetişdi və çoxlarını Ağa Məhəmməd şahın qəzəbindən xilas elədi. Şahıb bu sayaq məqtul olmağı Molla Pənaha ziyadə təsir edib, aşağıdakı əşarı Molla Vəli “Vidadi” təxəllüsə - ki, o da əhli-təb və onunla bir elli idi, - yazıb göndərdi... Hərçənd Molla Pənah Ağa Məhəmməd şahın əlindən xilas oldu, amma Məhəmməd bəyin əlində giriftar və məqtul oldu” (60, 168-169). Bütün bunlar siyasi mühit, Azərbaycan səviyyəsində olan qarşıdurmaları aydınlaşdırmaq, nələrin baş verdiyini müəyyənləşdirmək üçün əsaslı mənbələrdir və Vaqifin bir sənətkar olaraq üzləşdiyi aqibət elə xalqın qarşılaşdıqlarıdı. Vaqif isə bir şair, yaradıcı şəxsiyyət, siyasi xadim kimi bunları yaşayırdı və aqibəti də birindən (Ağa Məhəmməd şahdan) qurtardısa, digərindən (Məhəmməd bəydən) qurtula bilməməsi oldu. Dövrünün ayrı-ayrı sənətkarlarının mövcud vəziyyətlə bağlı müraciətlərində yer alanlar (məsələn, Kərbəlayi Səfi Valehdə, Əli Qaracadağidə və s.) bir istiqamətdə Vaqif xeyirxahlığından, saray mühitində xalqa arxa olmasından qaynaqlanır. Məhz bu müstəvidə Vaqif sarayla xalq arasında ən əsaslı, inanılmış sima idi. S.Vurğun da “mən orda olmasam qan çıxar dizə” ifadəsi ilə Vaqifin qüdrətini, nüfuzunu, böyüklüyünü təqdim etmişdi. Məhəmməd bəy də hakimiyyətə gedən yolunu təmizləmək və təhlükəni 282 aradan qaldırmaq üçün Vaqifin öldürülməsini qərarlaş- dırmışdı. Əhməd bəy Cavanşir “fəlakət o zaman azadlığa buraxılmış və canlı təəssürat altında olub, öz gələcəyi üçün kədərlənən Molla Pənahın dostu Vidadi təxəllüslü Molla Vəliyə yazdığı bir məktubda çox gözəl təsvir edilmişdir”. Həmin məktub isə məşhur “Bax” qəzəlidir ki, Vaqif son dərəcə psixoloji gərginliklər içərisində yaşadığı anların izharı kimi ifadə etmiş və siyasi vəziyyətin nələrlə xarakterizə olunduğunu vurğulamışdı. Mən fəqirə əmr qılmışdı siyasət etməyə, Saxlayan məzlumi zalimdən o dəm qəffarə bax! Qurtaran əndişədən ahəngəri-biçarəni, Şah üçün ol midbəri-təbdil olan mismarə bax! İbrət et Ağa Məhəmməd xandan, ey kəmtər gəda, Ta həyatın var ikən nə şahə, nə xunxarə bax! (60, 145) M.P.Vaqif olanlar, gördükləri müqabilində bunları deyir və siyasi mühitin qəzəl formasında təsviri ilə əvəzsiz bir sənət abidəsi yaradır. Qüdrətli şair olaraq təkcə vəziyyəti yaxın həmkarı, əqrəbəsi, ürək dostu Vidadiyə çatdırmaqla kifayətlənmir, bu məsələnin bir tərəfidir, digər tərəfində bütün zamanlara düüşüncəsində olanları ötürür. Bədii mətnlə hər iki tərəfi nəticələr çıxarmağa çağırır və tarixi bir məsəllə, xalq yaddaşında olanla, mismar əhvalatı ilə çatdırır və təkrar “ibrət et Ağa Məhəmməd xandan, ey kəmtər gəda” söyləyir. Molla Vəli Vidadi də məhz bunları hələ xeyli əvvəl olanlar 283 kontekstində vurğulayırdı, siyasi mühitdə vəziyyətin elə də xoşasgələn olmadığını göstərirdi. Belədir dövran işi, hər gündə bir al eyləmiş, Aqili nadan ilə pəjmürdə əhval eyləmiş, Üz verib namərdə, hərdəm mərdi pamal eyləmiş, Ey Vidadi, gəl ki, bu heyrət məni lal eyləmiş, Gör nələr qıldı fələk Müştaq tək insanə, bax. (91, 69) Vaqif və Vidadi bağlantılarının genetik sistemini, “toy- bayramdır bu dünyanın əzəli” deyən Vaqifin hansı gərginlikləri yaşadığını, ömrünün son anlarında necə çətinliklərlə üzbə-üz qaldığını aydınlaşdırmaq üçün bu nümunələr ciddi fakt rolunu oynayır. Burada mətn bir fakt olaraq əsaslı mənbəyə çevrilir, siyasi mühitin gərginliyi həmin nümunələrin təkcə məzmu- nuna, janr texnologiyalarına deyil, həm də ruhuna çökmüşdür. Vaqif və Vidadinin, eləcə də yaradıcı mühitin, etnosun həmin vaxtlarda nələri yaşadığı bu misralarda söz-söz boy göstərir. Siyasi lirikanın faktoru olmaqla yanaşı, şedevr ədəbiyyat hadisəsi kimi xüsusi təəssürat yaradır və Vaqif poeziyasında digər əlçatmazlığı klassik ənənədə (qəzəl üslubunda) yeni bir düşüncə tipinin klassik mümkünlüyünü fakta çevirir və son olaraq vurğulayır: Vaqifa, göz yum, cahanın baxma xubi ziştinə, Üz çevir ali-əbayə, Əhmədi-Muxtarə bax! (89, 145) Bütün bunlar M.P.Vaqifin bir şair, yaradıcı kimi nələrdən keçdiyini, siyasi mühitdə hansı gərginliklər yaşadığını, “mərd olanlar özünə məhbəsi meydan bilər”, “afəti-dəhr dəyər ol kəsə 284 ki kamildir” qənaətinin məzmununu və informativ xarakterində nələrin yaşandığını aydınlaşdırır. Son olaraq “üz çevir ali- əbayə, Əhmədi-Muxtarə bax” qənaəti ilə tamamlanır, bəlkə də qapanır. Çünki “Bax”, “Görmədim” kimi fundamental abidələr bir etnos səviyyəsində deyil, dünya bədii düşüncəsində dayana biləcək və dayana bilən şedevrlərdir. “Görmədim” müxəmməsi. Vaqif poeziyasının möhtə- şəmliyinin və imkanlılıq dərəcəsinin ən mühüm göstərici- lərindən biri “Görmədim” müxəmməsində olanlarla bağlıdır. Bu böyük sənətkar XVIII əsr Azərbaycan poeziyası səviyyə- sində etdikləri ilə bütünlükdə xalq şeiri ilə klassik şeir ənənəsində olan sərhədləri dağıtmış və onlar arasında daha güclü, həm də təbii olacaq bağlar tapmışdır. Bunların isə mahiyyəti Vaqifin təbii elat tərzi ilə bağlanmış və ruhunda onun sxemlərini, mənəviyyat kodlarını bir bütöv olaraq qovuşdurmaqla ortaqlıq nöqtələrini tapmışdır. Doğurdan da “Vaqifi özünəməxsus yaşam normativləri, möhtəşəm məscid- ləri, zəngin kitabxanaları, ritualları olan orta əsrlər ümumşərq şəhəri deyil, adi bir Azərbaycan kəndi yetişdirmişdi. Ancaq demək olmaz ki, şair-mütəfəkkirin doğulub boya-başa çatdığı bu kəndin öz həyat fəlsəfəsi, intellektual maraqları yox idi” (25, 62). Əlbəttə M.P.Vaqif XVIII əsr Azərbaycan kəndindən Qarabağ xanlığına gəlmişdi və bunun da əsasında kənd həyatındakı elat həyat tərzinin yüksək? həm də təbii olacaq intelleksiyası dayanırdı. Vaqif həmin intelleksiyadan pərvaz- lanaraq saraylara doğru istiqamətlənmiş və oradan gətirdiyi mədəniyyəti bir bütöv olaraq nümayiş etdirmişdi. Vaqif həm də ruhu etibarilə nə qədər nikbin olsa da, elə bir dəyər olaraq həmin nikbinliyi özü ilə birgə saraya da gətirmişdir. Sazın, Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|