Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
277 bilən Vidadiyə məhz bu müstəvidədə müraciət olunması bir səbəbdir. Ən başlıcası isə bir böyük şairin bir böyük şairə müraciəti məsələsidir ki, məhz hansısa mənsəb sahibinə, hökmdara, nüfuzlu bəyə, xana yox və ya bir başqasına yox, Vidadiyə olurdu. Çünki Vidadi xalqın döyünən ürəyi idi, dünya işlərindən daha çox halı idi. Burada əqrəbalıqdan şairliyə qədər ciddi səbəb və cavablar özünə yer alır. Ey Vidadi, gərdişi-dövrani-kəcrəftarə bax! Ruzigara qıl tamaşa, karə bax, girdarə bax! Q.Təbrizi, X.Şirvani, N.Gəncəvi, Z.Şirvani, A.Ərdəbili, Ə.Təbrizi, M.Füzuli, Fədai, Məsihi və s. onlarla, yüzlərlə sənətkarlarımız öz əsərlərində hökmdarları ədalətə, xeyirxah- lığa, rəiyyətlə doğru münasibətlərin qurulmasına çağırış xarakterli əsərlər yazmışlar. Nizaminin “Xəmsə”si bu müdrik- liklə, çağırışla doludur, lakin siyasi coşqunluq gəldiyi məqamlarda bunlar yada düşmür və görünmür. Faciənin baş verməsindən sonra isə gec olur. Məhz Vaqif də Qarabağ xanlığı timsalında baş verənləri yazıya gətirir. Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının əzəməti sonsuzluqla ölçülən abidəsini yaradır. M.P.Vaqifə qədər M.V.Vidadi “Bax” rədifli tarixi mənzuməsini yazmışdır. Vaqiflə Vidadinin “Bax” rədifi üzərində düzüb qoşduğu bu nümunələr hər birisi o dövrün siyasi mənzərəsini, hakimiyyət və mənəm-mənəmlik iddialarını aydınlaşdırmaq, xalqın zillətini anlamaq üçün lazımı qədər material verir. M.V.Vidadi könlünə müraciətlə “gək könül, bir ibrət al bu gərdişi dövranə bax” deyirdi. Vaqif isə xeyli sonralar Vidadiyə müraciətlə “ey Vidadi, gərdişi dövrani- 278 kəcrəftarə bax” deyirdi. Əlbəttə burada Vaqif deyimin özünəməxsus formasını ustadı Vidadi təsirində olmaqla və ondan yararlanmaqla tapmış; Vidadi müxəmməs üstündə bədii düşüncəsini nizamlamışdırsa, Vaqif qəzəl formasında vəziyyəti yazıya gətirmişdir. Vaqif məhz xalq şeirindən, sazdan, elat həyatında olandan ədəbiyyata gəlməklə dayanmamış, eyni zamanda oradan mühitin aparıcı xəttini təşkil edən əruz vəznində yazıb yaratmaya da meyil etmişdir. Daha doğrusu, öz şeirləri ilə klassik ənənəni də zənginləşdirmişdir. Vaqifin klassik üslubdan imtina etməsi və bütün yazdıqlarını heca vəznində yazması mövcud vəziyyət üçün düz də olmazdı. Heç buna zərurət də yoxdu. Ancaq Vaqif bu formada yazmaqla qəzəlin texnologiyalarında islahat aparmış və onun mövzu xətlərini xeyli dərəcədə genişləndirmişdir. Düzdür, N.Gəncəvi qəzəllərində bu genişlənmə bir qədər zəif göstərsə də, İ.Nəsimi buna şeirləri ilə xeyli rəvac vermişdi. M.P.Vaqif isə həmin genişlənməni, məzmun sərhədlərini, eləcə də təsəvvürləri xeyli dəyişmiş və bu məsələdə nümunə olmuşdur. Məhz ən ağrılı, ən çətin vəziyyətdə “Bax” qəzəlini yazması və vəziyyəti ifadə üçün bunu seçməsi təsadüfi deyildir. M.V.Vidadinin “Bax” rədifi üstündə yazdığı tarixi mənzuməsi Şəki xanlığında baş verən hadisələrlə bağlıdır. “Vidadi Hüseyn xan Müştaqdan başqa, XVIII əsrdə yaşamış Azərbaycan xanlarından Fətəli xan, Hacı Məhəmməd xan və başqalarının adlarını çəkir, onlardan danışır. Həm də əsrin kütləvi qırğın və fəlakətlərini xanlardan bu və ya başqasının adına yazır, onları günahlandırır. Şairə görə, köhnəpərəst, mal- dövlət və rəyasət düşkünü olan xanlar öz şəxsi mənafeyi naminə doğma vətəni, el-obanı satmağa hazır olan dönük, satqın adamlardır. Onların məqsədi, amalı “su yerinə qan 279 axıtmaq” və minlərlə həmvətənlərin üzərində öz səadətlərini qurmaqdır. Əsərdə belə feodallardan biri Hacı Əbdülqadir xandır. O, hakimiyyəti öz əlinə almaq üçün öz nəslinə düşmən olan xanlarla ittifaq bağlayıb doğma qardaşı oğlu Hüseyn xan Müştaqı öldürtdürür” ( 83, 582). Bu hadisə orta əsrlər məngənəsində sıxılan xalqın hansı əzablardan keçdiyini anla- maq üçün kifayətdir. Ona görə də M.V.Vidadi bunu “ibrətlə bax” kimi uğurlu formada təqdim etmək yolunu tutmuşdur. Gəl, könül, bir ibrət al, bu gərdişi-dövranə bax, Cami-heyrətdən dəmi-məxmur olub məstanə bax, Tut təfəkkür damənin bir dəm dili-heyranə bax, Kimsəyə qılmaz vəfa bu dəhri-bipayanə bax, Olma məmuruna rağib, axiri viranə bax. (91, 64) Hələ XII əsrin görkəmli sənətkarı X.Şirvani “Mədain xərabələri” timsalında bunları təfsilatlı şəkildə təqdim edirdi, eyni zamanda Mədain xərabələrini tarixin ibrət aynası adlandırırdı. Ancaq nədənsə insan xislətinin mürəkkəbliyi, qurmaqdan çox dağıtmağa meyilliliyi, müstəbidliyi normal düşünməyə imkan vermir. İbrətlə bax, ey könül, bu aləmə, gəl, bir an, Eyvani-Mədaini ayineyi-ibrət san. Dəcləylə güzar eylə bir dəfə Mədainə, Bir Dəclə də sən gözdən torpağına tök nalan. (53, 361). Bu üç poetik mətn, X.Şirvaninin “Mədain xərabələri”, M.V.Vidadinin “Müsibətnamə”si, M.P.Vaqifin “Bax” qəzəli eyni müstəvidə tipik tarixi olayı, ayrı-ayrı zaman kəsiyində baş 280 verənləri əks etdirir. Bu şeirdə “müəllif cahan hadisələrinin ağlagəlməz, gözlənilməz gedişatından ibrət almağa, zalımın zülmünün yerdə qalmayacağına inam bəsləyən” (17, 732) təsəvvürə hesablanmışdır. Onu da əlavə edək ki, burada bir istiqamət ibrətə, nəsihətçiliyə, nəticə çıxarmağa yüklənmişdir. Vaqif tarixin dərinliklərindən gələn amansızlıqların, müstəbidliyin XVIII əsrdə bir faktını öz taleyində yaşamış və həmin həyəcanı, psixoloji gərginliyi “saxlayan məzlumu zalimdənin”, daha doğrusu, Böyük Yaradanın əli ilə qurtulur. Əhli-zülmü necə bərbad eylədi bir ləhzədə, Hökmü adil padişahi-qadirü qəhharə bax! Sübh söndü şəb ki, xəlqə qiblə idi bir çıraq, Gecəki iqbalı gör, gündüzkü idbarə bax! Taci-zərdən taki ayrıldı dimaği-pürqürür, Payimal oldu təpiklərdə səri-sərdarə bax! (89, 145) M.P.Vaqifin dünyagörüşünə, həyat fəlsəfəsinə dayananlar bir isitqamətdə onun taleyi ilə bağlanır və “Bax” qəzəli bütünlükdə tale məsələsindən əlavə hökmdar // şair məsələsində bir növ etnosun ağrılarına, hansı çətinlikləri yaşa- dığına hesablanır. Mətnin poetik sistemi, daxili harmoniyası, bədii fiqurların simmetriyası bizə bir bütöv olaraq real mənzərəni çatdırır. Vaqif tarixi bir olayı, həm də tipik olanı özünəməxsus bir formada, bəlkə də heç kəsin düşüncəsinə gəlməyəcək strukturda təqdim etmiş və bədii sferaya söz deməyin bu formulunu da göstərmişdir. Mətnin daxili simmetriyası, fonosemantizmi bizə əsas verir ki, janrın özünün Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|