Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
261 və düşüncə hadisəsidir. Onlar dünyagörüş, həyat hadisələrinə münasibət baxımından bir-birilə nə qədər ayrılsalar da, lakin alt qatda eyni mənzərəni, qənaəti sərgiləyirlər. Biri digərini bütövlük anlamında tamamlayır. Həyatın bütün ağrılarını, iztirablarını keçmiş və dərk etmiş Vidadi son anda Vaqifin də eyni sonluğa, qənaətlərə çıxacağını söyləyir; əslində belə də olur, Qarabağ xanlığında baş verən daxili gərginliklər, eləcə də Ağa Məhəmməd şah Qacarın Qarabağa hücumu onu həyatın məşəqqətlərlə dolu olması qənaətinə gətirib çıxarır. Əslində “bayram oldu heç bilmirəm neyləyim”lə Vaqif həyatın sərt üzünün nə demək olduğunu yaxşı bilirdi. Elə “toy-bayramdır bu dünyanın əzəli” deməsində də həmin yaşantılar, ruzigarın sərt üzünün olması sezilir. M.P.Vaqif “bayram oldu heç bilmirəm neyləyim”dən və “toy bayramdır bu dünyanın əzəli” qənaətində “Görmədim”ə gəlir. Yoxsa belə bir şedevrin yazılması mümkünsüz idi, dünyanı-yorub yola salmış Vidadi ilə müşairəsində, eləcə də yaradıcılığının böyük bir hissəsində şən, şux görünən Vaqif “Bax” qəzəli ilə və “Görmədim” müxəmməsi ilə daha bir istiqaməti müəyyənləşdirir, istedadının nə qədər əzəmətli və əlçatmaz olduğunu bir daha nümayiş etdirir. “Durnalar”. Vaqif və Vidadi yaxınlığında “Durnalar” xüsusi bir hadisədir. Bu şeirlər poetik sistemi, fonopoetik, morfopoetik məzmunu, sintaktik fiqurların sxemlərinin məzmunyaratmada xüsusi fərqlənməsi ilə seçilir. Vidadi - Vaqif yaradıcılığında olanlar onların yaxınlığını, birinin digərini tamamlamasını, F.Köçərli demişkən əqrəbə olmasından ta ruhi yaxınlıqlarına qədər bir sıra məsələlərə diqqət yetirməklə poeziya müstəvisində düşüncələrimizi 262 aydınlaşdırmağa imkan yaradır. Bu yolun Vaqifə qədərki mərhələləri böyük ziqzaqlarla, şifahi və yazılı düşüncədən gələnlərin yaxınlaşma və ayrılmaları ilə müşahidə olunur. Vidadidə olan başlanğıc Vaqifdə yeni sferaya daxil olur. Öz qaynağını aşıq poeziyasından, elat həyat qayğılarından götürən mənəviyyat kodları yazı düşüncəsində XVIII əsrdə Vidadi ilə dolğunlaşır və onun yeni mərhələ fenomenini ortaya qoyan Vaqifi ədəbi-mədəni arenaya təqdim edir. Ona görə də ümumi tərəflərdən əlavə məsələyə konkret nümunələr əsasında diqqət yetirmək bir zərurət kimi görünür. “Durnalar”ın poetik sistemi, və müraciət forması kimi yazılı ədəbiyyatda bir bütöv olaraq görünüşü bu iki böyük sənətkarın adı ilə bağlıdır. Lakin şifahi ədəbiyyatda, dastanlarımızda, xalq şeirində, bayatılarda, nəğmələrdə bu kifayət qədər özünə yer alır. Hamısında da etiraf edək ki, özlüyündə qəribliyi, ayrılığı, həsrəti, vətən, yurd intizarını işarələyir. Məsələn, Azərbaycan xalqının dünya şöhrətli “Koroğlu” dastanında şeirin söyləndiyi, daha doğrusu dastanda yer aldığı məqam tipik bir vəziyyəti işarələyir. “Eyvazın Çənlibelə gətirilməsi” qolunda oxuyuruq: “Koroğluya yalqızlıq əl verdi. Çənlibel, dəlilər yadında düşdü. Bu ağır vaxtda onları yanında görmək istəyirdi. Bir də baxdı ki, budur, Çənlibel tərəfdən bir dəstə durna gəlir. Ürəyi qubar elədi. Sazı döşünə basdı, aldı görək nə dedi. Göydən gedən beş durnalar, Bizim ellər yerindəmi? Bir-birindən xoş durnalar, Bizim ellər yerindəmi? 263 Söhbət olurdu sazınnan, Ördək olurdu qazınan. Neçə incəbel qızınnan, Tuti dillər yerindəmi?... Koroğlu fikirləşdi ki: - “Yol elə bu uçurumdandır” (59, 116-117). Klassik nümunədir, dastan mətni bizə qəhrəmanın düşdüyü ağır vəziyyət, müşküllər anlamında qəhrəmanın narahatçılığını, ürəyinin qübar etməsini çatdırır. Mahiyyətində olan isə real vəziyyət və Çənlibel tərəfdən durna gəlişidir. Real vəziyyət ümumi mənzərəni, qəhrəmanın həyacanını ortaya qoyur, çünki bir tərəf uçurum, getmək mümkün deyil, digər tərəfdə isə Ərəb Reyhan yolu kəsmişdir. Söyləyici təhkiyəsi bütün təfsilatı ilə Qoç Koroğlunun iç dünyasını aydınlaşdırır. Bədii mətn nəzm və nəsrin qovuşuğunda bütövləşir. “Əsli və Kərəm”, “Əmrah” və s. dastanlarda da durnaya müraciətlə deyilmiş nümunələr vardır. Dastan mətnlərinə diqqət yetirdikdə “Əsli və Kərəm”də də durnalara müraciətin eyni anda, psixoloji məqamın gərginliyində baş verdiyini görürük. Məsələn, “Əsli və Kərəmdə oxuyuruq. “Kərəm durnaları görən kimi sazını sinəsinə basıb, görək durnalardan nə xəbər aldı: Qatar-qatar göy üzündə süzürsüz, Əylən, durnam, əylən, xəbər sorayım. Bizim yurddan nə xəbərlər bilirsiz? Əylən, durnam, əylən, xəbər sorayım. Bizim yerdə sərin bulaq axarmı? Yaz gələndə bənövşələr qoxarmı? Alagözlüm seyrangaha çıxarmı? Əylən, durnam, əylən, xəbər sorayım. 264 Dərdli Kərəm deyər, hardan gələrsiz? Xan Əslimin yerin, yurdun bilərsiz, Görsəz, ona məndən salam deyərsiz, Əylən, durnam, əylən, xəbər sorayım. (15, 92). Göründüyü kimi, bu şeir nümunəsi də “Koroğlu” dastanın- dakı Koroğlunun Ərəb Reyhanla qarşılaşması vəziyyətindədir. Daha doğrusu, ruhu, məzmunu etibarilə eynitiplidir. Kərəm də sevgilisinin arxasınca gedir və olduqca ağır anlar yaşayır, onun iztirablarının əzabını daşıyır. El-el, oba-oba gəzib Əslini axtarır və bir tərəfdə el ayrılığı, digər tərəfdə sevgi uğursuzluğu, bütün bunlar semantik məzmunda durnaların köçü ilə həmahənglik təşkil edir. Dastanda vurğulanır: “Kərəm sözün tamam elədi. Baxdı ki, durnalar hey dalbadal gedir, Sofiyə dedi: - Sofi lələ, görürsənmi, bu durnalar bizim ellərə gedirlər. Qoy bunlarla elimizə bir xəbər göndərim. Kərəm bunu deyib, sazını basdı sinəsinə, telləri dilləndirdi, aldı görək nə dedi: Durnam, gedər olsan bizim ellərə, Yaxşı söylə başdan keçən halları. Qohum-qardaş, dost, müsahib olanlar Bundan sonra gözləməsin yolları (15, 92). M.V.Vidadinin, M.P.Vaqifin də durnalara müraciəti eyni sistemin hadisəsi olaraq ciddi mahiyyətə köklənir. Burada həm də dövrün özünün problemlərindən doğan və durnaların köçü ilə simvollaşan, yəni onun ahənginə dayanan stixial məqamlar vardır. Durnalardakı metaforik məzmun informasiyası bütünlükdə Şərq ədəbiyyatında, türk xalqlarının şifahi Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|