Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
273 nəğmə, dastan, rəvayət nümunələrində olanları özündə aydın- laşdırır. Hətta “Əsli və Kərəm” dastanında tək durnaya müra- ciətin özü bütün bu olanların ümumiləşməsi, daha müşkülü çatdırma məqsədi daşıyır. Çünki qatarından qalanların faciəsi və üzləşdiyi bəlalar daha ağır olur. Göy üzündə süzüb gedən tək durna, Qəmli-qəmli ötmə, könül şad deyil. Sən də mənim təki yardan ayrıldın, Qəmli-qəmli ötmə, könül şad deyil. (15, 125) Bütün bunlar bir bütöv olaraq XVIII əsr müstəvisində xalq yaddaşından yazıya gələnlərin təkcə məzmun baxımından deyil, həm də poetik sistemin texnologiya, etnosu ifadə kontekstində də əsaslı rol oynadığını, folklorda mətnin işarəviliyinin bədii düşüncədə Vididi və Vaqif xəttində necə bütövləşdiyini aydınlaşdırır. “Koroğlu”dan, “Şahkar dastanımız “Əsli-Kərəm”dən, “Əmrah”dan Molla Vəli Vidadiyə və Molla Pənah Vaqifə gələnlər etnos təfəkküründə olanlardır və onun janr, məzmun texnologiyalarının yaddaş yaşarlığıdır. Bütün verdiyimiz müqayisələr bizlərə onu da deməyi əsas edir ki, bu nümunələr bədii yaddaşın tarixidir və Vidadi, Vaqif bir ictiqamətdə həmin yaddaşı hərəkətə gətirmiş, tarixdə olanlarla öz dövrünün bütöv bir büşüncəsini ortaya qoymuşlar. Bütünlükdə bu nümunələr Azərbaycan bədii düşüncəsinin hadisəsi və əvəzsiz faktı kimi xalqın bədii və tarixi yaddaşını özündə ehtiva edir. Buradakı ciddi mətn fenomenliyi, bədii nümunənin məna yaddaşı, janrın ortaya qoyduğu məzmun yazılı və şifahi düşüncədə nə qədər araşdırmalı məsələlərin 274 olduğunu deməyə əsas verir, son olaraq Vaqif timsalında Vaqif əzəmətini ortaya qoyur. “Bax” qəzəli. M.P.Vaqif yaradıcılığında ən çox yaddaş hadisəsi kimi diqqəti cəlb edən və xatırlanan, eyni zamanda həmişə Vaqif adı ilə birgə çəkilən “Bax” qəzəlinin mühüm yeri vardır. Böyük səmnətkarın yaradıcılığı M.F.Axundovdan, M.Y.Qarabağidən, A.Berşedən, H.Ə.Qaibovdan, M.Müctəhid- zadədən, M.M.Nəvvabdan, Y.V.Çəmənzəminlidən, S.Mümtaz- dan, Ə.Abiddən, Ə.Müznibdən, H.Araslıdan, A.Dadaşzadədən bu yana ciddi araşdırmaların, təhlillərin problemi kimi xüsusi önəm kəsb etmişdir. Hətta sağlığında mühiti və yaxın yaradıcı ətrafı da Vaqif yaradıcılığına, Vaqif dühasına öz münasibətini bildirmiş və ona yüksək qiymət vermişdir. Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağinin, Aşıq Valehin, Xəstə Hasanın, İrfaninin, Alimin və başqalarının birbaşa müraciətləri və öz sağlığında dedikləri buna nümunədir. Ə.Qaracadağinin “bu əsrdə şairlərin xanısan” və yaxud da “elmin mədənisən, gövhər kanısan”, Aşıq Valeh “təxəllüsü Vaqif, nəzmi dür-əfşan”, “tapmaq olmaz o kamalda can hanı”, Alimin “odur bəli hər elmdən xəbərdar, yoxdur dəxi babı” və s. deyimlər Vaqif qüdrətinin öz dövründə ifadəsidir. Xalq şeiri üslubunda və klassik ənənədə yazdığı şeirlər bu böyüklüyün, əlçatmazlığın nümunəsidir. Onun böyüklüyünün digər nümunəsi yandırılan, məhv edilən şeirlərinin mühüm bir hissəsinin yaddaşlardan yazıya alınmasıdır. Çünki Vaqif qətlə yetirilərkən şeirləri də eyni aqibəti yaşamış, məhv edilmişdir. Xalq isə həmin şeirləri Vaqifin sağlığında sinəsinə toplamış və dəftər, kitabdan əlavə yaddaşda saxlamışdır. Bunun özü Vaqifə olan sevginin xalq nümunəsidir. Məhz böyük şairimiz S.Vurğun həmin sevgini “Şairin ölümü”ndə qeyri-adiliklə ifadə 275 etmişdir. Doğurdan da, “o böyük şairin hər bir şeirini deyir laylasında bizim analar” qənaəti Vaqif əzəmətinin, təkrar qeyd edirik, ilkin nümayişidir. Ağa Məhəmməd şah Qacarın, Mə- həmməd bəy Cavanşirin Vaqifə olan münasibətinin (amansız- lığının) əsasında da məhz böyük xalq sevgisi dayanırdı. Xalqın gözünü qorxutmaq, özlərinin istədiyi kimi idarə sistemini yaratmaq məqsədi Vaqifin qətlinə gedən yolu tələsdirirdi. M.P.Vaqif isə Ağa Məhəmməd şah Qacardan qurtulsa da Məhəmməd bəy Cavanşirdən qurtula bilmədi. Ən ağrılı, ən dəhşətli olan isə bütün gərginliklərdə şairə, xalqın düşünən beyninin məhvinə siyasi mühitin can atmasıdır. Məsələn, XIV əsrdə Əmir Teymur, Toxtamış və İldırım Bəyazid Qeysəriyyə hakimi Qazi Bürhanəddini təhdidlərdə saxlayanda və ondan özləri üçün yararlanmaq istəyəndə o, (Qazi Bürhanəddin) real vəziyyəti və münasibətini məlum-məşhur tuyuğunda verirdi. Əzəldən həq nə yazmış isə bolur, Göz nəni ki, görcək isə görür, İki aləmdə haqqa sığınmışüz, Toxtamış nə ola, ya Axsaq Teymur. (83, 282). Bu tarix, siyasi savaşlar və hakimiyyət mübarizələri üçün örnəkdir, ancaq nədənsə hakimiyyət iddiaları həmin olacaqlardan nəticə çıxarmağa imkan vermir və son olaraq daha bir faciəyə, tarixdə qalacaq nümunəyə yol açır. M.P.Vaqifin aqibəti də eyni mənzərənin hadisəsidir.Vaqifin şəxsi olayları bütün məzmunu ilə XIV əsrdəki Qazi Bürhanəddin olacağına bağlanır. Molla Pənah Vaqif “Bax” qəzəlini M.V.Vidadiyə müra- ciətlə yazmışdır. Bu müraciətin özünün ictimai, siyasi, mənəvi 276 məzmunu, səbəbləri və təfsilatı vardır. Bunların üzərinə mətnin semantik məzmununu gəldikdə mahiyyət daha da böyüyür. Bu müraciətin genetikasında dayananlar etnosun taleyinə hesab- lanır, ona görə də onu aşağıdakı kontektlərdə təhlildən keçir- mək gərəyi yaranır. a) M.V.Vidadiyə bir böyük şair, etnosun düşdüyü vəziyyətdən halı etmək məqsədi; b) bir şairin bir şairə müraciəti müstəvisində; c) xalqın başının üstünü alan fəlakətin mahiyyət və səbəbləri kontekstində; ç) real mühitdə Ağa Məhəmməd şah Qacarın məqsəd və məramına münasibət baxımından; d) Rusiya, İran təhdidlərinin (savaşlarının) gətirəcəyi aqibət, torpaq itkiləri, fəlakət cəhətdən və s. Burada ən maraqlı məqamlardan birisi məhz M.P.Vaqifin digər birisinə yox, M.V.Vidadiyə müraciəti məsələsidir. Əlbəttə bu, təsadüfin hadisəsi deyildir, əslində daha ciddi tərəfləri vardır. Düzdür, M.P.Vaqifin M.V.Vidadiyə bu şeirə qədər müxtəlif səpkili müraciətləri olmuşdur, onların məzmun və məramı tamamilə fərqlidir, Onu da əlavə edək ki, müəyyən narahatçılıq doğuran incə məqamlar əvvəlkilərdə də ola bilər və vardır. Burda isə məsələ daha ciddi, gərgin psixoloji xarakterlidir. Əlbəttə ən başlıcası M.V.Vidadi öz dövrünün kifayət qədər inteleksiyasını daşıyan və hadisələrə, olacaqlara bələd bir şəxsiyyət olmuşdur. M.P.Vaqifin müraciətinin mahiyyətində də bu dayana bilərdi. M.V.Vidadinin “hər kimin ki, mövla olsa köməyi, nə işi var sultan ilə, xan ilə” düşüncəsi də məhz bunu işarələyir. Digər tərəfdən Vidadiyə müraciətinin mahiyyətində Vaqifin bütün məqamlarda özünə ağsaqqal, böyük kimi rəğbətindən qaynaqlanırdı. Dünya işlərini yaxşı Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|