Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
269 olaraq Bəsrə, Bağdad göstərilir. Bunun mahiyyətində olanların ehtiva etdiyi məzmun isə daha ciddi, etnosun qarşılaşdıqlarına bağlanır. Ərz eləyim, bu, sözümün sağıdır, Yollarınız haramıdır, yağıdır, Şahin-şonqar sürbənizi dağıdır, Boyanarsız qızıl qana, durnalar! Əzəl başdan Bəsrə, Bağdad eliniz, Bəylər üçün ərməğandır teliniz, Oxuduqca şirin-şirin diliniz, Bağrım olur şana-şana, durnalar (91, 7) Əmrah” dastanınd bir epizoda diqqət yetirək. “Əmrah Mahmud paşanın yanına getdi. Öz yerinə getmək üçün ondan izin aldı. Bir gün sonra Sayat Pərini götürüb yola düşdü. Gəlib Əmrahın elinə yaxın olan Qazlı gölün başına çatdılar. Əmrah sevgilisilə Qazlı gölün başında oturmuşdu. Bir də gördü göydə durnalar gedir. Aldı görək nə dedi: Qatarlaşıb göynən gedən durnalar, Nə səbəbdən dəstən bölündü, durna? Səlmi yarım yenə düşdü yadıma, Sərində tellərin göründü, durna! (39, 154). Burada isə Osmanlı eli vurğulanır və mətnin verdiyi informasiya, bütünlükdə poetik sistem xalq düşüncəsində qəlibləşmiş təsəvvürü ortaya qoyur. Mövcud nümunələrin hamısında bir tipoloji ortaqlıq vardır ki, bu da aparıcı xətdə 270 dayanır və etnosun düşdüyü, həm də yaşadığı aqibəti işarələyir. Orta əsrlərdə müstəbidlərin mənəm-mənəmlik iddiasında əzilən kütlə bütün Şərq, Bağdad, Bəsrə boyu səpələnmişdi. Əgər belə olmasaydı düşünülmüş ağır köçlər və köçürmələr də olmazdı, hamısı məhz təkəbbürün, qisasçılığın nəticəsi kimi baş verənlərdi. Dastanlarımızda vurğulanan müraciətlərin də mahiyyətində həmin göynərtilərin, sızıltıların, oğul-uşaq, ata- bala, qardaş-bacı ayrılıqlarının izləri boy göstərir. “Koroğlu” dastanı həmin pozulmuş nizamın bərpası kimi xalqın bağrının başından qopmuşdur. M.V.Vidadinin, M.P.Vaqifin, Q.Zakirin durnalara müraciətinin alt qatlarında da eyni mənzərə yaşanır. Q.Zakirin “mən də sizin kimi qəribi zaram”ı, M.P.Vaqifin “saqın gəzin laçın gözü görməsin”ı, “M.V.Vidadinin “boyanarsız qızıl qana, durnalar”ı alt qatda həmin mətləbi ehtiva edir. Xalq bayatılarındakı “burda bir qərib ölüb göy kişnər bulud ağlar” hansısa təsadüfin, poetik halın faktı olmadan çox reallığa söykənir. Orta əsrlərin əndazədən çıxan savaş və qarşıdurmalarında belə hallar yüzlərlədir. H.Cavidin “öz yurdumda bir qəribdən seçilməm”i, “Cahan cənnət olsa bir ləhzə gülməm”i bu acıların təsadüf yox, zaman-zaman təkrarlanmasının nəticəsidir. Elə M.V.Vidadinin bütün yaradıcılığı boyu boy göstərən kədəri də bunun faktıdır. “Qərib öldüm, bikəs öldüm, yad öldüm” deyən Vidadi bütün olanların mahiyyətini “Ağlaram” rədifli qoşmasında ifadə etmiş, daha doğrusu cavablandırmışdır. Məni belə hər kim görsə bil ağlar, Dağ-daş yanar, ulus, oymaq el ağlar, Cismim sızlar, göz yaş tökər, dil ağlar, Öz başıma yalqız məgər ağlaram. (91, 15) 271 Bütün bu sadaladığımız və sadalamadığımız faktlar hamısı “Durnalar” qoşmasının funksional mahiyyətini ifadə edir. Bağdad, Bəsrə və s. şəhərlərlə bağlantıların mahiyyətini, ora gedişlərin simvolikasını bir termin olaraq əks etdirir. M.V.Vidadinin qoşmasının son bəndi də subyekt halının, ya- şanmış vəziyyətin çatdırılması baxımından əlahiddə imkanlılıq- la görünür. Bir baş çəkin mən dərdməndin halına, Ərzə yazsın, qələm alsın əlinə, Vidadi xəstədən Bağdad elinə, Siz yetirin bir nişanə, durnalar! (91, 7) Mətnin verdiyi informasiya bizi düşünməyə vadar edir ki, M.V.Vidadinin Bağdad elinə yetirmək istədiyi, çatdıracaqları nə idi. Heç şübhəsiz, Vaqif və Vidadinin zamanında baş verənlər və ondan əvvəlkilər məhz bu qoşmanın yaranmasını XVIII əsrdə zərurətə çevirmişdi. Məlum olduğu kimi, XVIII əsr Azərbaycan xalqının böyük dövlətçilik ənənələrinin pozulduğu və Nadir şahdan sonrakı faciələrin dərkidi. Ona görə də ədəbi-mədəni mühit bunları dərk etmiş, əvvəlki faciələri, etnosların axınlarını, çal-çarpaz köçlərini dərk etmiş və təkrarən bədii arenaya açıq-aydın şəkildə gətirməyə üstünlük vermişlər. Doğurdan da Vidadi “dərdməndin halı”nda sual olunur nə vardı ki, müraciət edib “bir baş çəkin mən dərdməndin halına” söyləyirdi. Kroğlu göynən gedən durnalardan “bizim ellər yerindəmi” sualını edirdi. M.P.Vaqifin durnalara müraciəti üst qatda nikbinliyi (bir qədər tərəddüdlü) nə qədər qoruyub saxlasa da, alt qatda bir etnos təsəvvürünə dayanır. 272 Xeyli vaxtdır, yarın fərağındayam, Pərvanə tək hüsnün çırağındayam, Bir ala gözlünün sorağındayam, Görünürmü, görün, gözə, durnalar. Mən sevmişəm ala gözün sürməsin, Bədnəzər kəsibən, ziyan görməsin, Saqın gəzin, laçın gözü görməsin, Qorxuram səfnizi poza, durnalar! (89, 66) Eyni halın bir başqa, daha çox yaşadığı vəziyyətə uyğun təsvirini Q.Zakirin “Durnalar”ında görürük. Artıq burada real vəziyyətdən yaddaşa gedişin xətləri boy göstərir, yəni XIX əsrin görkəmli sənətkarının təqibləri müqabilində olanlar vurğulanır. Diyari-qürbətdə müddətdi varam, Gecə-gündüz canan deyib ağlaram, Mən də sizin kimi qəribü zaram, Eyləməyin məndən haşa, durnalar! Laçın yatağıdır bizim məkanlar, Yavaş-yavaş gedin səsiniz anlar, Qorxuram toxuna ötən zamanlar, Sürbəniz dağılıb çaşa, durnalar! (93, 160) Göründüyü kimi, durnaların Azərbaycan şeirində ehtiva etdiyi məzmun ciddi faktları, yaddaş hadisələrini, kəsb etdiyi semantik fakturanı aydınlaşdırır. Bu mətnlərin poetik sistemi elə öz qaynağını xalq təsəvvüründə olanlardan alır, bayatı, Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|